Marmar 29

EKOSISTEMAK

animaliak ornogabeak 

animaliak ornodunak 

  

Klikatu hemen azpian:

http://vimeo.com/33662901

Zer da ekosistema?

Ekosistema

Sabana Ngorongoro parkean, Tanzania.                                                     

                                

Ekologian, ekosistema ingurune jakin bateko osagai fisiko eta biologikoek osatzen duten sistema da. Oro har, ekosistema batean ingurune fisikoa (hau da, faktore abiotikoak: arrokak, lurzorua, ura, etab.) eta elementu biotikoak (landareak, animaliak), habitat berean kokatuta egonik, elkarrekin harremanetan daude, sistema bat osatuz.
Ekosistemaren kontzeptuaren ideia nagusia da izaki bizidunek inguruan duten elementu fisiko bakoitzarekin elkarrekintzak sortzen dituztela. Eugene Odumen definizioa hau da: "Gune jakin bateko organismo guztiak (alegia, "komunitatea") eta ingurune fisikoarekin dituzten elkarrekintzak barne hartzen duen unitatea, bertan sortutako energia-fluxuaren ondorioz egitura trofiko argiak, aniztasun biotikoa eta materialen zikloak agertzen direlarik."


EKOSISTEMA : Ekosistema bat biosferaren zati batek, bertan bizi diren izaki bizidunen multzoak eta eremu horretan sortzen diren erlazioek eratzen dute . Lurreko ekosistema guztien multzoari ekosfera deritzo . Ekosistema baten osagaiak biotopoa eta biozenosia dira.

NORBEGIAKO LAGUN BERRIAK

 

Ikasturtean zehar irteera eta ekintza bereziak egin ditugu eta ondoren hoien berri ematen saiatuko gara.

EUSKARAREN EGUNA

Abenduaren 3an euskararen nazioarteko eguna ospatu genuen Mundakako eskolan. Egun berezi hau, dantzaz, musikaz, jolasez eta ekintzez beterik egon zen. Egun hartan, gurasoak gure emanaldia ikusten etorri ziren, eta horregaitik, txistu-gelan leku gutxi eduki genuen dantza, eskets, asmakizun… egiteko. Gero arratsaldean dena bukatzean klase normala egin genuen.

Jai horretan On-egin izeneko dantza aukeratu genuen eta abestia gogoz dantzatu eta abestu egin genuen.

 Hirugarren ziklokoek, Txirritari buruzko eskets batzuk egin genituen mozorro eta guzti.

Bigarren eta lehenengo ziklokoek berriz, bertso eta asmakizunak bota zituzten denek disfrutatzeko.

Oso ondo pasatu genuen eta denok giro onean egon ginen, entsaioan ordea, desberdin portatu ginen denbora guztian jolasten eta barrezka ibili ginelako.

Egun berezi horretan arropa berezi bat eraman genuen, hau da, alkandora zuria, praka bakeroak, marradun zapia eta txamarra urdina. Hau guzti hau, giro onean eta denen partaidetzarekin egin genuen. Esketsak eta dantzak aste osoan entsaiatu genituen gurasoak harrituta gelditzeko.

Hau guzti hau, gure hizkuntza maitea kontserbatzeko, ez galtzeko eta batzuek animatzeko egin genuen.

Nire ustez oso aukera ona izan zen besteei euskera zein garrantzitsua den adierazteko.

Garazi Aranguenaga

EGOITZETAN ABESTEN

Urtero bezala, 2. eta 3. zikloko ikasleak egoitzetara joan ginen aitite-amamarengana Gabon abestiak abestera. Mundakako bi egoitzetara joan ginen.

Egoitzatan, hainbat abesti abestu genituen; DIN-DAN-DON, HAURTXO TXIKI ETA POLITA, OLENTZERO, OLE OLENTZERO… . Musika-tresnak ere eraman genituen: txirulak, xilofonoak eta metalofonoak…  Eta abestiz-abesti bertso ederrak bota genituen 6.mailakook launaka. Jende asko zegoen egoitzetan. 

Batzuk musuak ematen hasi ziren, beste batzuk, ordea, negarrez hasi ziren. Opari eder hau, urtero egiten dugu, atso-agureak pozteko.

Nire ustez, oso egokia da txango hau egitea, horrela, pentsatuko dute ez garela ahaztu euretaz. Pozik nengoen, oso ondo pasatzen ari zirelako eta gu eurei abesten geundelako. Errepikatzeko aukera izango banu, berriro joango nintzateke haien poztasuna ikustera.

                                            Ibon Ispizua

IRRATSAIOA

Egunero Mundakako eskolan irratsaio bat egiten da. Saio honetan bost ikaslek parte hartzen dute bi irakasleren laguntzaz. Horretarako lauk hitz egiten dute eta besteak teknikari lana betHau guzti hau lau pertsonak prestatzen dute eskolako zuzendariarekin batera. Ikasleek aurreko egunean berriak ekarri behar dituzte; hiru berri bakoitzak. Beraz, etxean ikasi behar dute eta horretarako arau hauek bete behar dituzte: bolumen altuz hitz egin, bolumena esaldi osoan mantendu, modu egokian ahoskatu, etxean praktikatu ispiluaren aurrean, mikrofonoarekin distantzia egokia hartu eta beste hizkuntza batean hitz egiten

denean, edo izen berezi bat esaten denean oso-oso astiro hitz egin. Esan dudanez ostegunero  transmititzen da eta ordu erdi irauten du saioak. Klaseetan beste ikasle batzuk egoten dira berriak apuntatzen. Amaitu eta gero hitz egiten dutenak klasera etortzen dira eta dena zuzentzen dugu. Berrien tarteetan musika egoten da.

Hasieran nortzuk parte hartzen duten azaltzen da. Gero berriak botatzen dira eta azkenean, esaera zaharra eta agurra egiten dira. Irrati hau entzun nahi duenak 105.5 fm frekuentzian aurkituko gaitu.

                                                                                                                                         Aitzol Torre

ITSASADARRA

Azaroaren 17tik 21era Sukarrietako egoitzan egon ginen. Bertan lau eskola elkartu ginen: Mundaka, Montorre, Urretxindorra eta Durango.

Astean zehar ekintza desberdinak egin genituen eta horietako bat Mundakako itsasadarra bizitatzea izan zen.

Hasteko, gozaldu ondoren gelan elkartu ginen denok: mundakarrak, muxikarrak eta arteakoak. Gaiari buruz zeozer ikasteko “mari moko” bat egin genuen eta goizeko irteera prestatu genuen.

Hau ikusi eta gero, beste gela batera katiuskak hartzera joan ginen. Sukarrietaren geltokiraino oinez joan, eta Mundakarantz joateko trena hartu genuen. Bertan geundela Hondartzape hondartzarantz abiatu ginen. Han bi taldeetan banatu ginen, hiru eskolak nahasturik.

Itsasoaren ondotik pasatzean bertako animaliak ikusi genituen: itsas-trikuak, algak, magurioak…  Jendea arroketatik irristatzen zen eta barregura handia ematen zidan.  Hondartzapen geundela zaborra ere batu genuen.

Ondoren herrira joan ginen eta leku desberdinetan egonda natura kutsaturik dagoela konturatu ginen eta ez dugula inoiz kutsatuko hitza eman genuen. Oso interesgarria iruditu zitzaidan Xabi eta Ainararen azalpena. Irteera hori eginez lagun berriak ere egin nituen eta oso jatorrak iruditu zitzaizkidan.

Bestealde, Sukarietarantz abiatu ginen trenez eta egun zoragarria izan zen.

                                                                                                                                                                                                                                                Irene Diaz

 

                   KULTURARTEKOTASUN TAILERRA

Urtarrileko ostegunero Fatima izeneko emakume marokotar bat etorri zen eskolara. Bera “Biltzen” izeneko proiektuan dago eta kulturartekotasuna irakasten du, beste persona batzuek bezala. Esan dudan bezala marokotarra da eta musulmana; horregatik Islam-ari buruz gauzak eta bitxikeriak esan zizkigun. Gainera, beste kulturetakoak ez baztertzeko aholkatu zigun.

Beste egun batean konfliktuei buruz hitz egin zigun eta gainera munduko informazioko fitxa bat eman zigun. Ondoren, Los Simpsons-eko kapitulu bat erakutsi zigun, emigratzaile norvegiar batzuei buruz baina, azkenean, kapitulua ondo bukatu zen.

Gainera joku pila egin genituen, adibidez: pegatinaren jolasa. Horretan bakoitzak pegatina bat zuen eta guztiak nahastu ginen beste pegatinadunekin, baztertu gabe eta ezin genuen hitzik esan.

Niri oso tailer aproposa eta interesgarria iruditu zait.

                                                                                                                                           Julen Díaz

  Sukarrietako itsasadar proiektuko irteerak

Lehen hiruhilekoan 3.ziklokoak Sukarrietara joan ginen. 6.mailakoei “itsaadarra” proiektua tokatu zitzaion. Itsasadarra proiektuaren irakasleak Xabi eta Ainara ziren. Proiektu horretan, irteera batzuk egin genituen, eta oraintxe kontatuko dizuet nolakoak izan ziren.

Lehen eguneko arratsaldean, gure gelarekin, leku altu batera joan ginen, itsasadar guztia aztertera, eta bertatik padura, hondartzak, Oka ibaia etab. Ikusi genituen.Sukarrietara bueltatu ginenean itsasadarra ikusten zen orri batean elementu batzuk margotu genituen.

Bigarren eguneko goizean, trena hartu, eta Mundakara abiatu ginen. Heldu ginenean Hondartzapeko hondartzara joan ginen hondartza aztertzera, eta gero portura. Pòrtuan, uretan zegoen gasolina ikusi genuen, eta trenera bueltatu ginen. Arratsaldean, bertan zegoen “baserri” batera joan ginen eta bertako animaliei janaria eman genien.  Gero zaldi batean montatu ginen eta egoitzara abiatu ginen.

Hirugarren eguneko goizean Padurara joan ginen. Heldu, eta landare mota batzuk aztertu genituen, eta gero zaborra hartzera joan ginen. Jende asko lokatzera joan zen eta Julen Díaz, “Padura-man” bihurtu zen.  Paduratik irtetzea asko kostatu zitzaigun eta Sukarrietara heldu ginenean zapatak garbitu, logeletara joan eta janzkera aldatu genuen.

Laugarren egunean, San Antoniora joan ginen, “Prestige” izeneko petroliontziak bota zuena ez zabaltzeko jarri zuten plastikoa kentzera. Bertan  ea plastiko guztia kendu genuen eta gero gatza eman ziguten datilak hartzeko, baina ez genuen bat ere ez ikusi, baina arrastoak bai. Sukarrietara bueltatu ginenean gure esperientzia eta bertako lekuak kontatu genizkien beste ikaslei. Itzelezko esperientzia interesgarria eta polita iruditu zitzaidan. Berriro errepikatuko nuke.                               

                                                                                                                                    Ander Diaz

                    SUKARRIETAKO  TAILERRAK

Azaroaren 17tik 20era Mundakako eskolako 3. Zikloko ikasleak  Sukarrietara joan ginen.

Bertan, lau egun igaro genituen primeran pasatuz.

Egunero 17:30tatik 19:30tara bakoitzak tailer bat zeukan. Hauek ziren tailerrak: sukaldaritza, kuadernaketa, kosmetika, zeramika, argazkigintza eta ehungintza, nahiz eta, veste tailer batzuk egon: bideogintza…

Tailer bakoitzean ekintz desberdinak egiten ziren, adibidez; kudernaketan kuadernoak egiten ziren, sukaldaritzan sukaldean ibiltzen ziren, kosmetikan koloniak egiten zituzten.

Tailer hauek ikusten genituen gero guk etxean egiteko, gurasoei irakasteko, erakusteko…

Nik kuadernaketan egon nintzen eta ederto baten pasatu nuen, kuadernoak oso originalak eta alaiak ziren. Gainera, nire lagun batzuekin egon nintzen eta beraiei ere asko gustatu zitzaien tailerrak.

Baina, sukarrietara jon baino lehenago eskolan bertan bakoitzak hiru tailer aukeratu zituen gehien guztatzen zitzaizkionak, eta batzuei aukeratu zutena tokatu zitzaien eta veste batzuei ez. Dena dela, denak oso pozik atera ginen bere tailerratik, eta baita ere, sukarrietatik.
                                                                                                                        Izaro Estebanez

Gabon jaiak

Urtero bezala Mundakako eskolak lehen hiruilabetean ospatu zuen Gabon jaia.

6. mailakook Olentzero Txiki eraman genuen kalejiran eta gutxi-gutxika gelditu egiten ginen gabon kantak abesteko .

Plazara heldu ginenean Olentxero Txiki “boloboloak” (gozokiak) botatzen hasi zen. Batzuk bolobolorik gabe gelditu ziren. Gozokiak jan ta gero, Olentzero eta Mari Domingiri deitu genien.

Bat-batean gu ikustera etorri ziren  Maridomingi eta Olentzero.  Guztiok asko poztu ginen, ez genekien etorriko zirenik eta. Beraiekin hitz egin eta galderak luzatu eta gero, guk prestatutako gauzak egiten hasi ginen.

Abestia kantatu, esketzak egin,  musika jo eta baita jolasak egin genituen .Ondoren bertan zeuden guraso eta aitxitxe-amama geihenekin dantza egiten hasi ginen ,jolastordua heldu arte . Ondoren eurekin berba egin genuen eta, jan eta gero, etxera joan ginen denok. Niri asko gustatu zitzaidan esperientzia horretan parte hartzea eta asko poztu ninduen.
  Lander Serna        

Praktikazko Irakaslea

Lehen hiruhilean praktikazko irakasle bat, Peio izenekoa, eskolara etorri zen. Peio, gure irakaslea, Idoiaren semea da. Peio gurekin Sukarrietara etorri zen irakasleei laguntzera, ikastera eta ondo pasatzera.

Eskolan koaderno bat eduki zuen apunteak hartzeko. Batzuetan guri laguntzen zigun, eta beste batzuetan gauzak galdetzen zizkigun, adibidez, zer egiten genuen klasean geundenean. Batzuetan gure jolastorduetara jaisten zen gurekin jolastera eta jolastokia zaintzera.

Arratsalde batzuetan, eskolatik irten eta gero, bere lagunarekin talan tenisera jolasten egoten zen eta gero gurekin.

Nievesek eta  Idoiak zer egin behar zuen esaten zioten. Niretzat pertsona oso jatorra da.      
                                                                                                                                                 
                                                                                                                               Julen Cotazar                                   

Sukarrietako egonaldia

Hiruhilabeteko 2.hilabetean Sukarrietara joan ginen. Bertan gauza asko ikasi genituen eta lagun asko egin ere.

Irakasle mota bi genituen: gureak eta Sukarrietakoak. Hantxe tailerak,jolasak eta proiektuak egin genituen eta gure proiektua Itsasadarra izan zen. 5. mailakoen proiektua, ordea, Basoa izan zen. Primeran ibili ginen han.

                                                                                                           Kepa Goikoetxea                          

                                    

 EUSKAL MUSIKA-TRESNAK 

                                         

 Lehen hiruhilean gizon bat Mundakara  etorri zen. Mundakako eskolako txistugelara tresna batzuk jotzera, hain zuzen. Ia-ia eskolako ikasle guztiak joan ginen. Iker izena zuen gizonak eta Mundakara euskal musiken tresnak jotzeko prest zetorren.

Berak zeuzkan tresna guztiak jotzen zekien adibidez: alboka,txalaparta… tresna guztiak banan-banan azaldu eta jo zituen. Jo eta gero power-point baten bidez tresna guztien definizioa azaldu, eta tresna guztiak nola jo behar ziren bideoetan ikusi genuen. Power-pointa eta gero, bakoitzari tresna bat utzi, eta dantzan eta musika joz ibili ginen .

Nire ustez denak oso ondo pasatu genuen eta tresna berriak jotzen ikasi genuen.

                                                                                       Peru Herault

                     
                                        GABON  JAIA  ESKOLAN

Abenduan Olentzeroren Gabon jaia ospatu genuen. Urtero bezala kalejira egin genuen Olentzero txikirekin. 

6.mailakoek bakarrik eraman dezakete Olentzero txiki, umea jausteko arriskua dagoelako. Aurretik txistukoak joaten dira, gero olentzero txiki eramaten dutenak (6.mailakoak), gero 5.mailakoak, ondoren 4.mailakoak, hurrengoak 3.maila eta 2.mailakoak, ondoren 1.mailakoak, 5 urte eta 4 urteko gelakoak, eta azkenik 3 urteko gelakoak. Bidean geldigune batzuk egiten ditugu ere, abesti batzuk abesteko, gutxi gora-behera 2 abesti geldigune bakoitzean eta 3 geldigune egiten ditugu. 

Eguraldi txarra egiten badu Olentzeroa txistugelara etortzen da, baina eguraldia ona bada plazara. Gero, dantzak egiten dizkiogu Olentzeroari eta abestu ere.

Hau dena, jaiak ospatzeko eta ondo pasatzeko egiten dugu.Niri asko gustatzen zait Gabonak ospatzea eta beti nahi nahi izan dut Olentzero txiki eraman eta azkenean lortu dut eta asko gustatu zait. Niretzat Gabon hauek

onenak eta dibertigarrienak izan dira. Primeran pasatu dut eta errepikatzea gustatuko litzaidake.

                                                                                                                                                        Egoitz Dominguez

HITZALDIAK

                                                                                                                    5. MAILA

ANIMALIAK

OZEANO FOSAK

Lurreko eremurik sakonenak fosa ozeanikoak dira. Horretaz gain, lurreko azaleran dauden plaka handiak elkar bultzatzen dira eta bata bestearen azpian jartzerakoan sortzen dira ozeano fosak.

Amildegi handi bat sortzen da ozeanoko lurzoruan. 10.000 metro neurtu ahal du. Beraz sakonera uraren presioa izugarrizkoa da eta lurzoru ozeanikoaren mugimenduak lurrikara ugari egiten du ur azpian. Ziur aski sinestezina dirudi, baina animali askok bizitzeko gai dira baldintza horietan.

1960. urtean, zientzialariak 10.911 metrora lurperatu ziren Marianetako fosan,Ozeano Barean trieste itsaspekoan. Fosa Ozeaniko horiek beltzak dira, hotz eta gogorrak ere bai. Zientzialarien zona horri "Zona Hadala" izena eman zioten. Hades lurpeko munduaren jainko grekoaren omenez.

OZEANOAREN ESPLOTAZIOA

Ozeanoaren azpiko eremu oso handiak esploratzeko urpean denbora luzez egoteko gai izan behar gara, hori dela eta, tarteka ur azalera igo behar da.

XIX. mendean lurperatzeko jantziak oso astunak ziren, borobil itxurako kaskoekin;eta haizea eroa ahal izateko azalera iristen den tutuekin. Urpean igeri egiteko eskafandra asmatu zutenean airea urpekariaren bizkarrean duen botila batean eramaten dute. Mugimendu erosoagoak dituzte. Gutxi gora-behera 5 metro azpitik uraren presioak deposituetatik kontzentratzen dute. Argi dago sakonera handiagoetara jaisten direnek gas nahasketa bat arnastu behar dute. Horretarako ur presio handiko eremuetara jaitsi ondoren, urpean igeri egiteko kanpai batean sartzen dira azalerako presiora itzuli ahal izateko. Horrek deskonpresio bortitz batek eragindako desoreka larria sortzen du. Ez hori bakarrik desoreka odolaren barruan gelditzen da.

Badirudi, urpekariak, ez direla murgiltzen 50 metro baino beherago. Jason errobota moduko robotak milaka metro jaitsi daitezke.

OZEANOKO ERRALDOIAK

Munduko animaliarik handienak ozeanoetan bizi dira. Hain handiak izan daitezke urak beren gorputz handiei eusten dielako, hau da uretan gutxiago pisatzen dute. Lehorretan, airea arnasten duten tamaina honetako ugaztunak beren pisuak zapalduta hilko lirateke esaterako, balea. Tamaina hori hartu ahal izateko, beste puntu batetik begiratuta ozeanoek elikagai pila ematen dietelako bizi ahal dira.

Hala ere, Bale uretako animalia handienetako bat da eta marrazo batzuk ere bai.

"KRILL" izeneko janari batekin elikatzen dira,. Balea edo zere urdinak 30 metroko luzera dauka eta egunero 4 tona krill jaten ditu, krilla oso azkar ugaltzen da eta beti izaten da hurbil.

Bale urdinak 15 metro neurtzen du eta bere manta arraina 6 metrokoa da planktonaz eta arrainez elikatzen dira. Marrazo baleak hortz oso handiak ditu.

Txibi erraldoiak ez du hezurrik, hamar beso ditu 20 metrokoak baina inoiz ez dira bizirik ikusi.

ITSASERTZA

Itsasertza itsasoak eta lurrak bat egiten duten lekua da. Itsasertza itsaslabar arrokatsua izan daiteke, hondartza hareatsua edo ibai bokalea. Itsasertzean bizi diren fauna eta flora, egunean ur gaziz estalita daude gehienetan. Zenbait kostetan mareak arroketan putzuak sortzen ditu. Itsasertzean bizi diren animaliak mota askotakoak izan daitezke. Arroketan sortzen diren putzuetan bizi diren animaliak karakolaz eta algaz elikatzen dira.

                                                                                      Kesare Azumendi

                                              
NEOLITOA

EHIZA ETA FRUITU BILTZEA

Denborak aurrera egin zuen bitartean ehiztariak ere trebeagoak ziren, eta armak ere eraginkorragoak egiten zituzten. Animaliak aurkitzeko seinalez baliatzen ikasi zuten: oinatzak, adar moztuak … adibidez. Animalia handiak amildegietara eta zingiretara eramaten zituzten errazago ehizatzeko. Hizkuntza ere garatzen joan ziren elkarren artean hobeto komunikatzeko eta ehiza ere errazagoa zen eta eraginkorragoa.

Paleolitoa edo Harri Zaharraren Aroan, lehen tresna sinpleak erabiltzen hasi ziren, hau da, duela 2,5 milioi urte inguru. Orain dela 20.000 urte glaziazioaren garaia hasi zen, iparraldeko lurraldeetan mamut ugari zeuden eta ehiztarien harrapakinak ziren.

Ehiztariek, lantzak, arkuak eta ganibetak erabiltzen hasi ziren eta amuak jartzen zituzten ibaietan eta aintziretan arrainak harrapatzeko. Ingurua aztertzen zuten animaliak non biltzen ziren eta non gordetzen ziren ikusteko. Ingurua aztertuz denbora eta eginahalak edo ahaleginak ez galtzen ikasi zuten eta pixkanaka bizimodua erraztuz joan zitzaien.

Ehiztari fruitu biltzaile gehienak bi edo hiru familiako talde txikietan bizi ziren. Inguruan janari asko bazegoen taldeak handitu egiten ziren.

FRUITUEN BILKETA

Ehiza garrantzitsua zen baina fruituen bilketa ezinbestekoa. Orduko gizakiek, zenbait fruitu eta belar non hazten ziren ikasi zuten. Ehiza urria zenean, fruituak eta landareak izaten ziren taldearen elikagai. Hala ere, okelak jarraitzen zuten jaki nagusi izaten.

JANKIGINTZA

Animalien larruak gauza askotarako erabiltzen ziren, jantziak egiteko adibidez.

Lehenbizi, larrua egokitu egin behar zen, zartatu ez zedin. Animalien larrua lurrean zabaltzen zuten eta karraskatzen zuten koipea kentzeko. Gero, hezurrezko tresna batekin biguntzen zuten malgutzeko eta erabilgarriago bihurtzeko. Larrua prest zegoenean harrizko ganibet batez mozten zuten. Izkinetan zuloak egiten zituzten larru bat bestearekin josteko, hezurrezko orratza eta haria erabiliz.

LEHEN NEKAZARIAK

Paleolito garaiko amaieran, ehiztariek eta fruitu biltzaileek beste aurrerapen garrantzitsu batzuk egin zituzten.

Animalia basatiak hezten zituzten, baita otsoak, ehiztarien lehen txakur bihurtu. Landare gehiago sortzeko belarren haziak erein zitezkeela ohartu ziren.

Aurkikuntza horiengatik, talde iraunkorrak, eta komunitateak osa zitzaketen. Lehen nekazarien komunitatea orain dela 12.000 urte sortu zen. Nekazariak, mendian sortzen ziren garia eta garagar aleak landatzen hasi ziren eta ahuntza bezalako animaliak hezten hasi ziren esnea eta haragia lortzeko.

Nekazariek laboreentzat, eguzkia eta ura behar zuten. Lehen komunitateak, ibai hertzean egin ziren, Ekialde Ertain eta Ipar Afrikako lurraldeetan.

GOLDAKETAN

Nekazariek beraientzat eta beraien senideentzat bakarrik lortzen zuten janaria. Bizirik iraun nahi bazuten komunitateko pertsona guztiek lan egin behar zuten.

Tresna berrien beharra zuten janaria modu eraginkorragoan lortzeko. Horietako bat, goldearen asmakizuna izan zen.

LEHEN HIRIAK

Lehen hiriak adreiluz eta buztinez eraiki ziren, baina, erori egiten ziren. Etxeak erortzen zirenean, berriak egiten zituzten hondakinen gainean. Denborarekin, etxe pilaketa handia egin zen, etxeak, bata bestearen gainean eraikitzen zirelako.

Gutxika, herriak eta hiriak handitzen joan ziren. Turkiako antzinako Catal Hoyük hiriak, ez zuen harresirik, horregatik, etxeak bata bestearen ondoan eraiki zituzten eta ez zegoen kalerik. Etxeek, sarrera teilatutik zeukaten, hara igotzeko eskailerak zeuden. Eskailerak kentzen zirenean, herria babestuta geratzen zen.

Nekazaritzako aurrerapenak, jende asko utzi zuen beste lan batzuetarako libre. Catal Hoyük-en artisauek apaingarriak, bitxiak eta ehunak egin eta saldu egiten zituzten. Zenbait artisauk, ispiluak egiten zituzten obsidiana izeneko mineral ilun bat jarriz.

IDAZKERAREN HASTAPENAK

Idazkera, antzinako sumertarrek asmatu zuten Mesopotamian orain dela 5.500urte inguru. Lehendabiziko letrak, harrizko oholtxoetan marraztutako marka batzuk bakarrik ziren. Beranduago, eskribak buztinezko tauletan idazten hasi ziren kanaberazko ziri batzuen bidez. Lehen idazkerak, marrazki itxura zeukan. Eskribek 2.000 irudi baino gehiago ikasi behar zituzten.

Mesopotamiarrek, gutxi-gutxika, sinboloak erabili zituzten.

Kanaberazko ziri puntazorrotza buztin bigunean sinboloak egiteko erabiltzen zen.

Feniziarrek, kontsonantez osaturiko alfabetoa erabiltzen zuten. Grekoek, hori bereganatu eta bokalak gehitu zituzten. Hor hasi zen alfabeto modernoaren hasiera, hau da gurea.

Idazkera arrazoi praktikoengatik asmatu zen. Historia ezin izan da erregistratu gizakiek idatzi ahal izan duten arte.

                                                                                                           Amaia Martinez

EKOSISTEMAK

OHIAN TROPIKALA

Ohian tropikalen eremuak Ekuatoretik hurbil daude. Klima epela eta euri asko izaten dute eskualdeetan. Ohian handienak erdialdeko Afrikan, Asiako Hego-ekialdean, Hego Amerikan eta Madagaskar uhartean daude. Aberatsena fauna eta flora dira. Gaur egun, ohian asko galtzen ari dira, landare gabe uzten dituztelako, zuhaitzak mozten dituztelako eta baso zati handiak soiltzen dituztelako.

Oihaneko geruza horren azpian estaldura geruza dago, adar eta hostozko tapiz moduko egina. Bertan hazten dira, eguzki argiaren laguntzaz frutak eta loreak, animalia askoren elikagaiak izango direnak. Beherago, eremu itzaltsu bat dago: geruza ertaina. Han, animaliek zuhaitzen artean jausi, eskalatu edo hegan egiten dute.

Ohiana mailaz osatuta dago. Mailarik erorketak sortutako argiune batean- edo altuenean gaineko geruza dago, zuhaitzik garaienez osatua. Eremu argitsua eta haizetsua da eta bertara txoriak eta saguzarrak sartzen dira intsektuz, fruituz eta lorez elikatzeko. Estaldura geruza lodiaren tartean dagoenez, ia ez da argirik iristen oihaneko lurzorura. Landaredia zuhaitzen baten erorketak sortutako argiune batean edo ibaiertzetan haz daiteke.

Zuhaitzetako hostoak etengabe jausten dira oihanaren lurzoruan, eta landaredi material ustelezko geruza bat osatzen da. Baina bertan bizi diren eta bertatik elikatzen diren intsektuak berehala deskonposatzen dira, eta, horrela, zuhaitzen sustraientzat elikagai iturri aberatsa bihurtzen da. Eta ohian berean bizi diren txoriak eta animaliak, karraskariak eta sugandilak, intsektuz elikatzen dira. Harrapari handiek txoriak eta animali txikiak jaten dituzte.

Animalia belarjale handiak ere, elefanteak eta gorilek, esaterako, oihaneko lurzorua elikatzen dute. Arrainez betetako ibaiek oihana zeharkatzen dute, eta ur eta elikadura iturri dira animalia askorentzat.

ESTALDURA GERUZA

Estaldura geruza hegazti, intsektu, tximino eta oihaneko gainerako biztanle gehienen bizilekua da. Landare asko adarretan pilatutako goroldian hasten dira.

Estaldura geruzako adarrak etengabe berritzen direnez, animalia askok ez dute lurrera jaitsi beharrik izan. Janaria sobera aurkitzen dute: fruituak, intsektuak, hostoak eta beste harrapakin txiki batzuk.

Urtero zikloan sortzen diren frutek eta loreek janari ederra eskaintzen diete saguzarrei. Loreen nektarrarekin elikatzen direnean polinizazio prozesuan hartzen dute parte, azalean eransten zaie polena lorez lore eramaten baituzte. Ohian tropikaleko estaldura geruza kolorez beteta dago, ez soilik loreen eta fruituen kolorez baita kolore animalien distirez ere.

AMAZONA IBAIKO BIZITZA

Amazonaseko ibaietan milaka ibaiadar aurkitzen dira. Ibaiadar batzuk zabalak eta sakonak dira eta beste batzuk estuak eta leunak. Arrainez beteta dago Amazonas. Amazonas, leku aberatsa da uretan bizi diren animalia txikientzat. Arrainek, adibidez enbor artean igeri egin ahal dute. Igerian onak direnak elikagaiak errez lortzen dituzte. Beste animalia batzuk zuhaiztetan bizitzen dira ura bajatu arte.

                                                                                                             Daniela Sainz-Vizcaya

EUROPA

Europa nazioz arteko mosaiko bat da. Europaren erdian Errusia kokatzen da. Hiri nagusiak ondo komunikatuta daude. Europako ipar mendabaldeko herrialdetan klima hezea eta leuna izaten dute. Pirineoetatik hegoaldean eguzkia izaten da nagusi. Europako azal handiena nekazaritzarako erabiltzen da. Europako herrialdeak aberatsak dira batez ere mendebaldekoak.

Duela gutxi zenbait herrialde banatu, eta estatu berriak sortu dira. Gaur egun emigrante asko etortzen dira Europara.

BRITAINIAR UHARTEAK

Britainiar uharteak Irlanda hartzen dute, hala ere inguruko uharte txiki asko ere. Hego Irlanda 1922 bihurtu zen estatu. Ipar Irlandarrak aspalditik daude banatuta.

FRANTZIA

Hegoaldean, Pirineoek Espainatik bereizten dute Frantzia. Frantziak klima epela du eta Frantziako zati handiena nakazaritzarako erabiltzen da. Frantziako biztanleak antzinako herri ugarien ondorengoak dira, adibidez frankoak. Frantziak Afrikako iparraldean izan zituen koloniak eta orain biztanle askok immigratu dute Frantziara.

EUROPAKO IPARRALDEA

Europako herrialdeak Norvegia, Suedia eta Dinamarka dira. Norvegia, Suedia, eta Finlandiaren zati bat Zirkulu Polar Artikoan dago. Baltikoko Estoniak, Letoniak eta Lituaniak, garai batean Sobietar Batasunekoak izandakoak, hiru jarduetan oinarritzen dute ekonomia: egur ustikatan, arrantzan eta abeltzaintzan.

ALEMANIA ETA INGURUKOAK

Europako erdialdean honako herrialde hauek daude: Alemania, Austria, Suitza, Belgika, Herbereak eta Luxenburgo daude. Herrialde aberats hau nagusi da munduko automobil industrian, elektronikoan eta kimikoan, eta bere produktua mundu guztira esportatzen ditu. Alemaniako hegoaldean, Austrian eta Suitzan mendi altuak daude. Herbeheran oso ezagunak dira bertako esnekiengatik eta tulipanengatik. Belgika bi eskualdetan banatzen da: iparraldea eta hegoaldea.

ESPAINIA ETA PORTUGAL

Iberiar penintsula bi herrialdek osatzen dute. Espainiak eta Portugalek. Pirineoek bereizten dituzte Iberiar penintsula eta Europako gainerako herriak. Penintsulako erdigunea goi lautada nagusitzen da, Gaztelako goi lautada, hain zuzen.

ITALIA

Mediterraneo itsasoak inguratuta, Italiak baloi bat (Sizilia uhartea) jotzera doan bota baten itxura du. Alpeak, Dolomita mendi malkartsuak barne, Italiaren iparraldeko muga dira. Apeninoak baso trinkoz josita daude, eta iparraldetik hasi eta beheko muturreraino zeharkatzen dute herrialdea. Hiru sumendi daude aktibo Italian: Vesubio, Stromboli eta Etna. K.o 79. urtean Vesubio sumendia piztu eta labak Ponpeia hiria erabat estali zuen. Italiako iparraldea aberatsagoa da hegoaldeko Italia -Sardinia eta Sizilia- baino. Milan eta Turin dira hiri indrustiala-gune nagusiak. Italian ardoa, artoa, garia eta tomatza ekoizten dute gehienetan. Erromaren baitan dago Vatikano hiria, munduko estatu independenterik txikiena. Hantxe bizi da Aita Santua, Eliza katolikoaren burua.

                                                                                                        Bingen Torrico

                                   

 ERRUSIA

Errusia izena jatorriz bikingoa da. Izan ere , Bikingoak Novgorod hirira itritsi ziren, 860 an. Bikingo horiei “ Varagian Rus” izenez ziren ezagunak. Bikingoek inbadidatu egin zuten hiria. Novgorod eta Kievi artean kokatu ziren eta eremu hori “Rus en aldea“ izena eman zioten. Lurralde hori kontrolpean izatea lortu zuten. Lehen agintaldia VLADIMIR I a printzearena izan zen(980-1015).

MONGOLIARREN AGINTALDIA

1223.urtean mongoliarrek Errusia eraso eta ia-ia Kiev-eraino iritsi ziren. Gero 1237.urte inguruan mongoliarrak hirian indarrez sartu, eta lurralde gehiena hondatu zuten.

Mongoliar imperioa, “urrezko horda“ izeneko armadarekin Errusian zabaldu zen . 1330.urtean zergen bilketa Moskuko IVAN I printzearen esku uzten hasi ziren.

XIV.mendean mongoliarren kontrola ahuldu egin zen eta mende bat beranduago, (1480)an, IVAN III.aren abintepean amaitu zen betirako.

IVAN IZUGARRIA

Ivan izugarria Ivan III.aren edo Ivan handiaren biloba zen. Bere krudelkeriagaitik ezagutzen zuten denek. Izan ere, mehatxagarria zen edonor hiltzeko agindua eman zuen. Semea ere hil zuen, amurruzko krisi batean.

ROMANOVTARRAK

Kosakoak famatuak ziren batailan erakusten zuten ausardiagaitik eta zazdiz ibiltzeko zuten trebetasunagaitik.

Katalina Handiak agintzen zuen artean Errusiako imperioa handitzen hasi zen. Errusiar gehienak,ordea, txirotasun ikaragarrian bizi ziren. 1770.urtean matxinada bat egon zen. Gobernuak gogor zigortu zituen partatzaileak.

TXINA

Han dinastiak 400 urtez agindu zuen Txinan, 220 urterarte, Han enperadorea garaitu zuten arte. Han dinastiaren amaierak, ordea, nahastea ekarri zuen nomadek Txina hiru zatitan banatu zutelako.

Tang dinastia Li Yuan 618an agintera iristean hasi zen. Yuan dinastia mongoliaren garaian areagotu egin zen.

Ondorengo dinastiak

Hiri debekatuan Txinako hiriburuan dago eta bertako emperadoreen egoitza zen. Hiri debekatua izendatu zen jende arrunta ezin zelako bertara sartu. Ming emperadorearen agindupean arkitekturak pisu handia hartu zuen..

  Nora Agirre                                          

MANGLADIAK

Mangladien oihana kostalde tropikalean dago. Leku horietan ur gazia, basatza eta beste materia batzuen bidez lur zingiratsuak sortzen dira. Itsas gora dagoenean mangladiko zuhaitzen sustraiak ur gaziek estaltzen ditu. Zuhaitzak ez itotzeko sistema dute sustraiak uretatik kanpora ateratzeko eta horrela arnasa hartzen dute.

Sustraietan lokatza pilatzen dute eta elikagai asko dituenez, animalia espezie askoren mantenugaia da. Mangladietako zuhaitzak eta landareak intsektu askoren bizilekua dira. Sustraien artean arrain mota askok egiten dute igeri : karramarroek, marraskiloek eta beste izaki batzuek lurra arrotzen dute eta lokatzean arrastaka ibiltzen dira. Animali horiek igelen eta txori mota askoren elikagaiak dira. Tximino asko zuhaitzetara igotzen dira fruituak hartzeko eta bitartean animalia handiagoak bigilatzen egoten dira deskantsatzen dauden animaliak jateko.

SABANA

Sabana zelaiak Ekuatoretik hurbil daude. Handiena eta ezagunena Afrikan dago baina hegoamerikan, Indian eta Australian ere badaude.

Sabanako zelaietan belardi asko daude. Klima beroa eta bi urtaro dauzka: bat lehorra eta bestea beroa.

Animalia batzuek: ñuak, zebrak, gazelak…belardiez elikatzen dira. Beste batzuk zuhaitzak eta zuhaixken hostoak jaten elikatzen dira: elefanteak, jirafak …

Jirafak lepo luzearekin eta elefanteak tronparekin adar garaietara heltzen dira. Bazkalekuetan elikatzen diren animalien artean zebrak eta bufaloak belar luzez elikatzen dira, ñuek beheko geruzako belarrez eta geratzen diren kimu samurrez.

Sabanako belarjale ia guztiek taldean daude harrapariengatik babesteko. Leku batetik bestera ibiltzen dira elikagaia eta ura aurkitzeko. Urtaro lehorrak hasten direnean talde handiek migrazioari ekiten diote, hegoaldeko bazkalekuatik iparraldeko eta ekialdeko eremu hezeagoetara.

Animalia belarjaleak elikagai dira sabanako animalia haragijale askorentzat : lehoi, gepardo,hienak … Handienak belarjale handiagoak ehizatzen dituzte, aldiz, txikienak ehiztari ahulagoak dira, eta animalia txikiagoak jaten dituzte.

Hegazti harrapariak goitik behera botatzen dira bere harrapakinen gainera. Sarraskijaleak beren harrapakinak ehizaizatzeaz gain besteen hondakinetatik jaten dute. Masailaezur indartsuei ezker hezurrak ere txikitu ditzakete .

Enara Dominguez

HERENSUGEA

Herensugeak dragoi mota zaharrenak dira eta izaera odolzalea dute. Herensugeek odola jaten dute eta ahal badute pertsonak nahiago dituzte.

Herensugueak kobetan bizi dira eta buru bat edo zazpi buru eduki ahal dituzte. Aralarreko herensuge batek zazpi buru zituen eta San Migelek zazpiak ebaki zizkion.

KONDAIRA

Esaten duten bezala lehen Azalegiko koban Herensugea bizi zen, kasu honetan zazpi bururekin. Kobatik hurbil abereak bizi ziren eta elikagaia hartzen zuen horrela. Bertako jendeak bizirik iraunteko beti pentsatzen zuten nola aurre egin Herensugeari. Azkenean eskualdeko gazte batek bere animaliak eman zizkion Herensugeari. Ondoren, brometako zezen bat egin zuten eta barruan polboraz bete zuten eta Herensugearen kobaren aurrean utzi zuten. Herensugea oso arin irten zenean zezena jan zuen eta lehertu egin zen.

Herensugeak zerua zeharkatu zuen itsasontziz eta diotenez, betiko urperatu zen. Beste batzuk esaten dute oraindik bizirik dagoela baina ur sakonetan.

EATE

Euriteen, urakanen, haizearen, euri jasen eta zaparradaren jainkosa da. Krudela eta errukigabea da, hondamenak sortzeko gaitasun handia du. Pertsona batzuk uste dute Eateri bere haserrea kentzeko arao bat esan behar da.

KONDAIRA

Zerua estali zen eta gaua arin izan zen eta mendi tontorreak ez ziren ikusten. Eate bere txabolara joan zen eta bere ortuan belarra hartu zuen. Pare bat egun egon zen horrela eta ondoren atsedena hartu zuen. Hurrengo egunean herrira jaitsi zen janaria erostera baina ikusi zuenean bidean lokatza zegoela oso arin joan zen baina bidean trabatuta geratzen zen. Eatek aurrera segitu nahi zuen baina ezin zuen jarraitu. Orduan energía guztia arbola zahar baten utzi zuen.

AKER BELTZ

Akelarreren jauna da. Akerbeltzen gorputza gizakiaren eta akerrarena da. Bere azala ikatza bezain beltza da.Bi adar ditu paregabeak buruan eta adar txiki bat buruaren erdian.Usain txarra du infernutik datorrelako. Deabruaren pertsonifikazioa da.

KONDAIRA

Ibarruriko udalerrian bi neskazahar bizi ziren eta gaua heldu zenean bi neska zahar horiek suaren ondoan gelditu ziren portaera txarra zutelako. Laino guztien azpitik sasi guztien gainetik Erpelanda zelaira esan, eta tximiniaren barrutik eskapatu ziren eta Erpelandako zelaira joan ziren. Zelaian jende ugari zegoen baina erdian akerra. Akelarre handi bat ospatzen ari ziren eta Akerbeltza gidaria zen.

Peio Ibanez

UGAZTUNEN SORRERA

Munduan bizitza hasi zenetik, animalia guztiak pixkanaka aldatzen hasi ziren. Animalia batzuk adarrak, mokoak edo hegoak galdu eta garatu zituzten. Beste animalia batzuk ez zirenez klimarekin ondo konpontzen beste animalia batzuei lekua emanez desagertu ziren. Aldaketa horiek, “eboluazioa” deitzen dira. Ugaztunak, duela 300 milioi urte lurrean bizi ziren eta odol beroko lehen animaliak ziren. Cynodon izeneko animalia haragijaletik datoz. Cynodonak haragijale txiki eta bizkorrak ziren eta larrua zuten.

Ugaztunak odol beroa dute eta larruari esker, gorputzeko tenperatura kontrolatzen dute. Lehenengo benetako ugaztunak duela 210 milioi urte sortu ziren. Dinosaurioak egon zirenez, gauez bakarrik irtetzen ziren eta dinosaurioak desagertu zirenean ugaztunak irtetzeko aprobetxatu zuten. Horren ondorioz espezie asko sortu ziren.

Hasierako ugaztun batzuk itxura bitxia zuten, Andrewsharchus-a haragijalerik handiena 83cm-ko buruezurra eta 4m-ko gorputza zuen. Hartz eta otso baten arteko nahasketa zen.Dimetrodonak, hezurrezko ziriz osatutako hegatzak tenperatura kontrolatzeko erabiltzen zuten.

Klimaren aldaketek, animalia eta ugaztun talde berriak sortu zituzten. Ugaztun landarejale batzuk bizkorrak ziren, adibidez oreinak, antilopeak… Harrapari bizkorrak ere sortu ziren adibidez otsoak, azeriak… Hasierako ugaztunetako bat, Morganucodon deiturikoa sagu antzekoa zen eta biboteak eta begi handiak zituen, gauez ikusi ahal izateko. Larruz estalia zegoen, eta odol beroko animalia bat izango zen. Bere kumeak esneaz elikatuko zituela uste da.

Egungo ungulatuen arbasoak seguruenik kondilartoak deiturik lehendabiziko ugaztunen taldeko kideak izango ziren. Baleak talde horretatik datoz seguruenik.

Lehenengo ugaztunak azaldu zirenean, gaur egungo kontinente guztiak lur -zati handi batean bilduta zeuden. Urteetan zehar, kontinenteak banatzen hasi ziren eta ugaztunak “uharte” handietan sakabanatu ziren. Denborarekin, Hego eta Ipar Amerika berriro elkartu ziren eta “senideek” berriro lehiatu behar zuten janari eta lurraldeagaitik. Harrapari berriei ere aurre egin gehar zioten eta horren ondorioz espezie batzuk desagertu ziren. Martsupialioak, Australian bakarrik bizirik iraun zuten. Urte horietan, munduko ugaztun guztiak bere ingurumenara egokitu ziren. Jirafek, lepo luzea garatu zuten beste animaliak jan ezin duten hostoak jateko.

Duela 5-7 milioi urte , Afrikako tximino batzuk, bi hanken gainean ibiltzen hasi ziren. Horri esker, eskuak beste gauza batzuetarako erabili ahal zuten. Bitartean, beren gerunaren tamaina handitu eta gizaki bihurtu ziren.

Saguzarrak ugaztun bakarrak dira hegan egiten ikasi dutenak. Eskeletoa oso gutxi aldatu da hasieratik. Ugaztun batzuk zuhaitz batetik bestera planeatzeko azalezko hegoak erabiltzen dituzte eta saguzarrek, hatz luzeak eta hegan egiteko hegoak dituzte. Saguzarrak gauez ehizatzen dute, egunez txoriak nagusi direlako eta batzuk ekolokazio-sistemak garatu dituzte intsektuak non dauden jakin eta harrapatzeko.

Ugaztunen taldean, gizakia sartzen da, amaren sabeletik jaio eta gero, esnea edaten duelako. Ugaztunak , animalia ornodonak dira eta amaren esneaz elikatzen dira. Ugaztun gehienek , lau hanka dituzte eta ilez edo larruz estalita daude. Baleek eta izurdeek ez dute hankarik eta ilerik uretan bizi direlako.

Ugaztun guztiak odol beroko animaliak dira eta beren gorputzeko tenperatura kontrolatzen dute. Janaria janez, berotasuna lortzen dute eta ez narrastiak bezala, eguzkiaren laguntzaz. Gorputzeko ilea eta azala berotasuna hurbiltzeko eta kanporatzeko erabiltzen dute. Ugaztun gehienak azala hozten duen izerdia botatzen dute. Ugaztunak sentsore eta zirkulazio sistema dute eta usaimena beste edozein animalia baino gehiago erabiltzen dute. 

Ugaztunak beste animalia guztietatik bereizten dituen ezaugarri nagusiak beren kumeak zaintzeko era da. Ugaztunek kumeei esnea ematen diete beren kasa bizitzeko eta elikatzeko gai diren arte. Kumeak txikiak direnean, amak harraparietatik babesten ditu.

Baleak eta saguzarrak ugaztunak dira. Ugaztunen kume gehienak monotrematuak izan ezik bizirik jaiotzen dira amaren sabeletik. Ugaztun txikiak nahiko azkar hazten dira baina ugaztun handien kumeak denbora gehiago behar dute hazteko. Ugaztun guztiak martsupialoak eta monotrematuak izan ezik erabat osatuta jaiotzen dira baina batzuk ez dute ilerik izaten, eta itsuak eta oso ahulak jaiotzen dira.

                                                                                                                          Uliana 

IPAR AMERIKA

Ipar Amerikak biltzen ditu: kanada, Amerikako Estatu Batuak, Mexiko, Erdialdeko Amerika, Karibeko uharteak eta Groenlandia.

Iparraldean oso jende gutxi bizi da. Bi mendikate nagusi daude: Mendi Harritsuak eta Appalacheak.

Hegoaldera, Mexiko eta AEBetako hego-mendebaldeko basamortu lehorrak hedatzen dira.

Ipar Amerikan bizi dira gehienak bertakoak eta etorritakoak.

Lehen europarrak XVI. mendean iritzi ziren Amerikara eta tribak beste leku batera bidali zituzten.Bereziki Kanadako iparraldeko inuit indiarrek betiko ohiturei eutsi diete.

AMERIKAKO ESTATU BATUAK

Ameriketako Estatu Batuak azalera handiko herrialdea da, ekialdean:ozeano Atlantikoa eta mendebaldean; ozeano Barea.

50estatuak osatzen dituzte; haien artean, Alaska eta Hawai uharteak.

Appalache mendiek Estatu Batuetako ipar-ekialdetik hegoaldera doa.

Appalachetatik ipar mendebaldera Aintzira Mendiak daude.

Ekialdean, itsasertzeko lur beherak daude eta hiriak: New York,Boston eta Washintong.

AEBetako erdialdean lursail emankorrak daude. Iparraldean: artoa eta garia. Hegoaldean: kotoia,tabakoa eta intxaurrak.

Missisipi ibaiak Estatu Batua bitan zatitzen ditu. Mendi Harritsuetatik mendebaldera, klima lehorragoa da eta paisaia malkartsuagoa. Mendebaldeko itsasertzetik hurbil klima epelxeagoa da.

Bertako amerikarrak soilik bizi ziren gaurko Estatu Batuetan, baina gaur edozein bizi da.

Beltz amerikar asko XV. mendetik XVIII. mendera Afrikatik hartutako esklaboen seme-alabak dira.

KANADA

Estatu Batuak baino handiagoa da baina jende gutxiago bizi da.

Kanada,konifero basoz, mendiz eta aintziraz estalita dago. Hartz, otso, puma eta orein asko bizi dira.

Kanadan, iparraldeko lurraldeetan inuit indiarrak bizi dira; baina kanadiar gehienak hegoaldean daude.

Lehenengo koloniak XVI mendean finkatu ziren Kanadan, Frantziatik eta Britaniatik etorrita bi hizkuntz ofizial daude: ingelesa eta frantsesa.

MEXIKO ETA ERDIALDEKO AMERIKA

Mexikoko eta Erdialdeko Amerikako herrialdeek Ipar Amerika eta Hego Amerika lotzen dituzte.

Mexiko menditsua da:-Iparraldean  basamortua dago

                                   -Hegoaldean baso tropikalak daude

                                   -Erdialdean lur emankorreko gai lautada dago

Mexikon jende asko dago eta kutsatuta dago.

Erdialdeko Amerikako jarduera nagusiak nekazaritza eta abeltzaintza dira (platanoak eta kafea).

Espainiarrak izan ziren lehen kolonizatzaileak, horregatik gehienek gaztelaniak hitz egin dute.

KARIBEKO UHARTEAK

Karibeko uharteak oso ederrak dira eta turismo asko dago.

Karibetarrek azukrea, platanoa eta kafea esportatzen dituzte. Karibean tradizio europarra eta afrikarra dago.

Oskar Hernandez

                                     
MAIDE

Maideak Lamien kide arrak dira eta gizon itxura dute. Hankei arreta ematen badiogu dirudi gizakien hankak direla, baina animalien hankak dira. Maideak kideekin bizi dira errekastoetako urmaeletan guregandik ezkutazeko. Zaila da haiek ikustea, izan ere, mendeak aurrera egin ahala areagotu egin da bizitokitzat duten ingurunea. Ez da han arraroa izan hauen arrastoa topatzea erreka ertzetako lokatzetan.

KONDAIRA

Hasteko Izkiko zonaldean lamiak bildu ohi ziren. Haiek ikusi izan bermatzen zuten pertsona batzuk baziren jada, beraz, eskualdean pertsonek ez zieten barre egiten halako kontakizunetan. Aitzitik, 1869ko udazken urrun hartan zurinagak kontatu zuena zailagoa izan zen sinesten, baina aurreko topaketak itsu-itsu sinesten zituztenentzat ere.

Ondoren pertsonak udalerriko taberna bakarrean pilatzen ziren, negura berehala iritsiko zelako iragartzen zuten. Haize hotzetatik babeste aldera. Ea denbora guztia kartetan jolasten zuten, artilezko jantzi lodiak ehunduz edo agurrenek. Inguruko inork jaraimanik egiten ez ziela iruditu arren ere, hamaika aldiz errepikatzen zituzten istorioak entzunez igarotzen zuten. Baina arratsaldean kontrakoa gertatu zen.

Ibaiak lamiak urmaelean, hainbat gizon zebiltzan biluzik baina hartzen hasi ziren ahots dardatiarekin. Beno, gizon-gizonak….. hori iruditu zitzaion lehen begiratuan, baina neska han zegoela ohartu zirenean, uretatik irten, eta bere bila etorri ziren. Haien oinak lamienak bezalakoak ziren!.

Orduan, bazter batetik, itzaletan ezkutatuta, inork erreparatu ez zuen gure bat altzatzen.

"Maideak dira, lamien kideale. Ia ez dute nahi inork ez ikustea. Gizakiek laminiakin oso desberdinak gara arraza desberdina dugulako. Gizakiak Maideri topatzen saiatzen dira".

                                    ODEI

Pertsonifikatutako beste fenómeno natural bat Odei zen. Agure batzuk esaten dute Mariaren eta Deabruaren semea dela, eta zeruan agertzen denean Mariren aginduetara dagoela, bere indarraz edozein lekuan kolpeak emateko asmoz.

KONDAIRA

Hasteko ostegun batean, orain dela urte jada, aztira garastazu eta bere aita etxerantz zihoazen, merkatuan zaldu ezin izan zituzten soberakin guztiak zeramatza astoarenkin nahiz merkatuan erositakoarekin. Bat-batean, eta Igorrek aldean zeudela, zerua ur jasa handia botatzeko nehatxua zeramaten Odei beltzez bete zen.

Babesleku bila, bidean topatu zuten taberna batean sartu ziren. Han, bertako persona batek Odei haserretuegin zela esan zien. Pertsona hori ez zuten ezagutzen, eta hori harrigarria egin zitzaien, izan ere, ohikoa zen Igorrera berataratzea txikibrin albokari famatuarekin kolpea eta melodía berriak praktikatzeko.

Berehala zalantza sortu zen haien gogoan. Ez jakin gaixo hauek nori buruz ari zen galdetzean, hark Mariren eta Deabruaren semearen buruz hitz eginten zien, hodeiak sortzen dituen hari buruz bezala.

Aitzitik, gertu zeuden eurien eragin kaltegarriak sahiesteko senarragatik gertugertu ikasitako araoa ere jakinarazi zien. Eta hauek izan ziren haren hitzak: “Karga Murumendi, pasaorengandik, diskarga gorrimendi” . Esan zienaren arabera, Murumendia da, eta gorrimendi araoarekin babestu nahi den herria da, eta gorrimendi aldiz, hurbileko beste mendia bat da, arriskurik gabe ekaitzak deskarga egin dezakeen tokia.

Ondoren, Aztira garastazu ezezagun harekin harremanetan berriro jartzen saiatu zen, baina taberna hura kokatzen z<en tokian eraikinaren oinarriak eta orain hainbat mende abandonatutako eraikin zahar bateko murruen zati bat bakarrik topatu zituen, eta horretarako ez du behar arraizoko argibiderik. Eta zuek?

                             TRAGANARRU

Gizakiak gaizki tratatzen dutenean itsasoa haserretzen da. Bere baliabideak pobretzen dituenean edo, besterik gabe, gizakiak bere izate hutsala ahazten duenean.

Orduan agertu eginten da eta bere burua erakusten du, murru bat balitz bezala altxatuz, portuak joaz, txalupak urperatuz eta berekin bidean topatzen duen guztia eramanez.

Traganarru itsasoko erauntsien jeinua da.

Beldurra sorrarazi izan du itsasoko gizonen artean aspaldiko gaietan, eta, garu oraindik, beldur horrek bertan dirau.

                                            KONDAIRA

Arrantzale gutxik jasa du Traganarru basita, eta haren erasoaren aurrean eutsiko gai izan. Armintza, kostalde bizkaitar malkartsuan, salbuespen horietako bat da, tokiko agureenek ere oraindi gogoratzen duten bezala.

Diotenez, orain hain bat hamarkada, inoiz ezagutu den enbata hondatzaileenaren erdian, tokiko biztanle eskasak saiatu egin ziren beren itsasontzian olatuen eragotik babeseten. Olatuek esfortzurik gabe saltatzen zituzten portuko ahoko arrakak. Txalupak bi aldiz lotu zituzten marinel korapilo lodiekin, aitengandik ikasitatkoak horiek eta haiek, aldiz berean, beren aitengandik eta hórrela etengabe, emakumeek ere haien amengandik ikasten zituzten bezala sareak kompontzeko abileziak, Besterik egin ezin zezaketenean, eta babes hartzera erretiratzen ziren bitartean, hainbat izan ziren ahots haserre bat altxatzen entzun zutenak. Ahotsa zarata handi horren erdian entzunarazi zen, zera esaten zuten bitartean:

Itsasoko baliabideak agortzen dituzue, gure urak kutsatzen dituzue eta bizi arrasto ororekin amaitzen duzue! Lehendik eta behin, haizeak izango dira, ondoren olatuak iritsiko dira, bata bestearen atzetik atsedenik. Eta hórrela jarritu du, zuen portua joaz, txalupa txikiena ere hondoratzen ez duda bitartean.

Eta, diotenez, horrela gertatu zen, izan ere, portu babestuaren hondora joatea saihestu zuen txalupatxo txiki bat besterik ez zen gertatu.

Maider Barrena

ANTZINAKO EGIPTO

Zibilizazio handi eta iraunkorretako bat Nilo ibaiaren alboetako ibar estu eta lur emankorretan garatu zen, Egipton. Antzinako egiptoarrak basamortu elkor batez inguraturik bizi ziren eta haien ustez Niloren urteroko uholdeen beharra zuten. Zibilizazioak honek 3.500 urte iraun zuten eta antzinako beste edozein zibilizaziok baino monumentu ikusgarriagoak eraiki zituzten egiptoarrek.

Niloren uholdeak baharrezkoak ziren, baina hondamena ere eragin zezaketen. Lehenego nekazari egiptoarrek, dikeak eta lehorte garaietako ur-biltegiak eraikiz, uholdeak kontrolatzen ikasi zuten.

Denborarekin, herrixkak herri bihurtu ziren eta herriak hiri.

Egipto bi erresumatan banaturik zegoen: Egipto beherea eta Egipto garaia.

ONTZIAK NILON

Niloko ontziak ziren antzinako Egiptoko garraiobide nagusia.

Material bezala papiro sortak erabiliz eginda zeuden. Zurezko arraunak edo pertika luzeak erabiltzen zituzten.

EGUNEROKO BIZIMODUA

Antzinako egiptoarrek lanak Niloren ertzeko lur onetan lan egiten zuten. Lurra sikuegi edo uholdeen ondorioz bustiegi zegoenean kalteak konpontzen ikasi zuten.

Ibaietatik urrun zeuden lurretara ura eramaten ikasi zuten, eramateko XADUF izeneko aparatu bat asmatu zuten. Pertsona gehienak nekazariak ziren. Nekazariek garia, garagarra, frutak, ortuariak eta arropa egiteko lehia egiten zuten. Egiptoarrek bustinezko adreiluz egiten zituzten etxeak eta igeltsu zuriz tapatzen zituzten.

Etxe batzuk bi pisu zituzten. Lehioak eta kontralehioak zituzten etxea hotz mantentzeko.

Faraoiek eta nobleek gustukoa zuten pantera eta lehoia bezalako pizti arriskutsuak ehizatzea.

PIRAMIDEAK

Piramideak dira antzianako Egiptoko monumenturik ezagunenak. Piramideen kokalekurik famatuena GIZEH izeneko bilaran dago. Horrexegatik da antzinako munduko zazpi mirarietatik gaur egun aurki dezakegun leku bakarra. Han hiri piramide handi daude, eta hauetako handiena, 147metroko garaiera du.

LANGILEAK

Langile taldeek arranplanak, palankak, arrabolak eta lerak erabiltzen zituzten harri astunak(askok 15 tona baino gehiago pisatzen zuten) leku batetik bestera eraman eta bakoitza bere lekuan jarri eta pixkanaka pixkanaka piramideak eraiki ahal izateko.

Piramide handiak bera bakarrik, 2,5 milioi harri bloke behar izan zituzten.

                                                                                                                                            Urtzi Gondra

MIKOLASAK

Beti taldean mantentzen diren deabrutxo txikiak dira. Hain tamaina txikikoak izateko, indar ikaragarria dute eta eraikitzaile handiak dira.

Haien gaitasuna da paregabea, laneko material gisa harria erabilita zubi eta eraikin eskergak altxatzeko gai dira gau bakar batean.

Zakarrak eta burugogorrak dira, eta horrek gizakiengandik urrun mantentzen ditu.

KONDAIRA

Behin, milurteko honen hasieratik gertuko data baten giazte batek deabrutxo txikien talde bat ikusteko pribilejioa eduki zuen. Segituan ziur egon zen izaki isilen talde bat zela, nahiz eta horien existitentziari buruzko daturik ia ez egon.

Gaztea Lodosa herriaren kanpoaldean zegoenean, Ebro ibaiaren ertzetatik paseatuz, kraska handi batek bere atentzioa deitu zuen. Bazirudien lurra urratzen ari zela, baina, bost izakitxoen taldea zebilen menditik arroka zati handi bat hartzen. Distantzia batera egon arren, haien jantziek argi uzten zuten ez zirela Galtxagorriak, baizik eta Mikolasen talde bat.

ORAINDIK EXISTITZEN DIRA!!!

Haiengandik metro batzuetara mantendu zen, haien atentzioa ez erakartzeko. Isiltasunez ikusi zuen nola minutu gutxitan buruan eraikuntza izugarri bat altxatzen zuten. Harri handiak batzen zituzten ia mirari bezala, arroka eta arroka artean zirrikiturik utzi gabe. Harri pilaketa hori harrizko zubi izugarri baten oinarriak izango ziren. Inkaren gotorlekuak gogorarazi zizkioten, lotura gisa inolako masarik erabili gabe eta nekez berdindu ahalko zen armonian bat eginda.

Behin amaitu zutenean, eta korrontean tenperatura egokian mantentzeko jarritako ardo zanagi batetik trago luzea egin ondoren, alde egin zuten, urrunean galduz. Gazteak, xehetasun gehiagoz bere begi sinezgaintzekin mikolasek egindako lana aztertzeko aprobetxatu zuen.

BOST MINUTU ETA BERROGEITA BI SEGUNDO BEHAR IZAN ZUTEN HURA ALTXATZEKO.

Irati Elgezabal

ANBOTOKO MARI

Anbotoko Mari Euskal jainkosa handia da. Gainerakoek bera ikustea uzten dutenean, oso dotore janzten den emakumea da. Toki ezberdinetan bizi da adibidez mendi tontorrean dauden kobazuloetan.

Zazpi urte ematen ditu leku berean bizitzen eta gero zazpi urte pasatzen direnean beste haitzulo batera joaten da . Zerua suz inguratuta edo ahari baten gainean zeharkatzen du.

Mari ekaitzen eta enbaten jainkosa da. Horiek kobazulo jakin batzuetatik botatzen ditu edo bestela, mendean dituen jeinuei agintzen dizkie lan horiek adibidez Eateri, Odeiri...

Denbora iruten edo josten pasatzen zuen Marik,urrezko hariekin kasu askotan bere kobazuloko sakonenean. Han esaten denez altxor eta ondasun handiak zituen, eta makil ustel, harri eta abar bihurtzen ziren kobazulotik haren baimenik gabe ateraz, gero haren aurrean aurkezten diren pertsonek zuka hitz egin behar diote, eta haitzuloa uzterakoan, atzerantz ibili behar dute, jainkosa handia bistaz galdu gabe sekulan. Bere etxean gonbitea jaso izan gabe sartzera ausartzen den pertsona edo bere jabetzeak hartzen dituena, zigortua edo zigorra jasotzearekin mehatxatua izaten da ondoren.

Pertsona batzuk uste dute Mari feminitatearen irudikapena dela, garai bateko ernalketaren jainkosaren biziraupena euskal lurretan, gainerako izaki bizidunak sortzen diren ama lurra.

KONDAIRA

Kondairak dioenaren arabera Muntxaraz jaunak Ibon izeneko seme bat eta Mariurrika bezala ezagutzen zuten alaba bat izan zuen ondorengo gisa. Mariurrikak gorrotoa zion Iboni gurasoen etxea eta jabetzak hartuko zituelako.

Egun baten alabak Anbotora joateko proposamena egin zuen, eta neskame zahar bat, Ibon eta Mariurrikak hartu zuten parte. Tontorrera heldu zirenean ardoa edan, eta bazkaldu egin zuten, batez ere Ibonek. Ibon lotan geratu eta une hori aprobetxatu zuen amildegitik behera botatzeko neskamea, adi ez egoen momentu baten.

Biak Muntxarazera itzuli ziren, eta gurasoei esan zioten neskamea amildegi baten ondotik erori zela.

Hainbat egun igaro ondoren neskatotxoaren kontzientziak ordea ezin zuen gertatutakoa ahaztu, atsedenik gabe leporatzen zion egindakoa, behin eta berriro, lasaitasunez lo hartzea galaraziz. Pixkanaka geroz eta isilago egon zen horrela gau baten inori ezer esan gabe Mariurrika desagertu egin zen.

Geroztik, airea zeharkatzen edo izena ematen dion tokitik gertu ikus daiteke, izan ere, geroztik Anbotoko Mari bezala ezagutu ohi dugu.

Mari jainkosaren bikotekidea da. Izatez isila da eta lur azpian ezkutatzen da. Kobazulo sakonetan eta haitzulo bihurrietan lurpeko mundura daramatenak.

Maite duenaren ahotsak eskatzen dionean bakarrik irteten da lurraren gainazalera.

MAJU KONDAIRA

Duela denbora asko, Peio izeneko artzain zaharra, Lakoraren hegaletan zegoen artalde handia otso, hartz eta gainerako piztien erasoaz babestuz. Kezkatuta zegoen bi ardi desagertu zitzaizkielako. Pentsatu zuen handik hurbil zegoen kobazuloan egon ahal zirela, eta istorio zaharrei kasurik egin gabe, harantz joan zen.

Kobazulora joan eta sartu zenean zarata bitxi batzuk entzun zituen haitzulo barrutik zetozenak. Jakin minak beldurrari irabazi zion eta barrualdera joan zen. Han zegoen Mari jainkosa handia Maju iristea itxaroten. Denbora bat igaro eta gero, Maju lurraren barrualdetik sortu zen. Bi maitaleak elkartu egin ziren beren desioei aske jarduten uzteko. Momentu horretan Peiok ihes egin zuen. Herrira korrika joan zen eta denei kontatu zien gertatutakoa.

ITSASLAMIA

Lamia batzuk, gizakien lurraldeko geroz eta zonalde gehiago okupatzen hasi ziren eta itsaslamiek, hau da, arrain-andereek, beraien bizitokia murrizten ikusi zutenean toki berriak bilatu zituzten kostaldean. Horrez gain, denborak aurrera egin ahala, egokitzapenak izan zituzten itsaso bizitzara moldatuz. Horregatik mendeak aurrera egin ahala, lamiek beraien itxura fisikoa aldatu zuten. Ahate hankak desagertu egin zitzaizkien eta, haien ordez gerritik behera, arrain forma hartu zuten sirenak bezala.

KONDAIRA:

XV. mendearen erdialdera, itsasontzi bat asko urrundu zen kostatik, eta Mutriku urrunean ia ikusten ez zen puntu txiki-txiki bat bihurtu zen. Bertako arrantzale nagusiari semeak laguntzen zion itsasoaren indarraren aurka, sarea igotzen baina ezin. Agian marrazoren bat geratu zen sarean harrapatuta. Semea arnasa berreskuratzen saiatzen zen bitartean sarea maitasunez askatu zuen. Bat-batean, han, haien erdian, erdi-arrain erdi-gizaki zen izaki handi bat mugitzen ari zen. Lepoaldean bi aldeetatik irekitzen ziren zirrikituetatik, hau da brankietatik, arnasa hartzen saiatuz.

Denborarik galdu gabe, olatu batek itsasontziaren kontra jo, eta izaki hura desagertu egin zen arrastorik utzi gabe.

Izade Aurtenetxe

OZEANIA

Ozeania ozeano Barean kokatzen da, bertan Australia, Zelanda-Berria eta ia-ia ozeano Bareko uharte guztiak hartzen ditu. Australian bi motatako paisaiak daude: basamortuak eta zelai-lautadak. Papua-Ginea Berriko ohian tropikalean nahiz eta animalia arriskutsuak egon etnia batzuk ohian tropikaletan bizi dira.

Zelanda–Berrian bi uharte daude: iparraldekoa, bolkanikoa eta hango klima epela eta hegoaldekoa, berriz hotzagoa, mendi gehiago dituelako eta baita baso asko.

Zelanda–Berria, Australia, Papua–Ginea eta Zelanda-Berria mundutik isolatuta daude, horregatik, han bizi dira beste inon bizi ez diren animaliak.

Ozeanian koralezko arrezife handi bat dago, munduko arreziferik handiena, 2000 km-ko luzera duena. Zelanda–Berriko aborigen maorioak duela 1000 urtetik gora iritzi ziren uharte hoietara beste irla batuetatik.

AUSTRALIA

Mendikate luze batek Australia zeharkatzen du, baina, barruko zonaldea laua da. Mineral asko eta ikatz asko dago Australian: Horietako mineral batzuk hauek dira: urrea, kobrea eta burdina. Australiako barrualdea ia–ia basamortua da eta kanpoaldea berriz zelai–lautada handiak egoten dira, ardiz beteta. Horregatik artile gehien ateratzen den herrialdea da.

Australian bizi diren gehienak kanpoaldean bizi dira klima freskoagoa delako bestela bero asko edukiko zuten barrualdean bizi izango baziren. Hainbat produktu esportatzen dituzte. Bertan egiten den ardoa oso ospetsua da mundu osoan.

Biztanle asko bizi dira hiri nagusietan: Sidney-en, Brisban-en eta Melbourn-en. Hiri horietan manufaktura indrustria dute. Duela berrehun urte britainiarrak eta europarrak hasi ziren Australiara joaten.

ZELANDA BERRIA

Zelanda Berrian abeletxe asko daude eta Zelanda Berriko lurrak oso emankorrak dira, klima ere epela da eta horregatik, mahastiak, fruta arbolak eta baratzeak edonon ikusi ahal dira.

Lehen esan dudan moduan iparraldeko uhartean sumendi aktiboak daude. Zelanda Berriko aborigenak Maorioak dira; berez Polinesia dute jatorria. Zelanda Berriko biztanleria osoaren %9a dira oraindik ere. Oraindik euren kulturak eta tradizioak erabiltzen dituzte eta ondo mantentzen dituzte.

OZEANIAKO ANIMALIAK

Ozeaniako animaliak Martsupialioak izaten dira. Horietako batzuk: Koalak eta Kanguruak dira. Martsupialioak ez dira oso garatuak jaiotzen, bere kumeak jaiotzen direnean ez daude garaturik, beraz, ia-ia beti amarekin egoten dira.

Koalak egunaren hiru laurdenetan lotan egoten dira eta gauez bakarrik mugitzen dira. Kanguruak bere hanka luzeekin mugitzen dira jauziak eginez salto batean hiru autoren distantzia saltatzen du.

Animalia horietaz gain edentatuak ere badaude, hau da, hortz gabeko animaliak. Horietako batzuk: nagi hiruhatza, bederatzi mandako armadiloa eta hartz inurrijalea dira.

Nagiak buruz behera bizitzera egokitu dira. Bederatzi bandako armadiloak oso zulatzaile trebeak dira aurreko zangoekin eta abiadura handiz lurra arrotzen dute eta atzekoekin kanpora botatzen dute lur hori. Hartz inurrijaleek inurriak jaten dituzte eta bere mihi-luze horrekin hartzen dituzte.

Gainera intsektujaleak ere egoten dira. Pangolinak, trikuak , Urde Inurrijaleak eta Satorrak. Pangolinaren ezkata lodiek ia gorputz guztia estaltzen diote. Ezkata horiek aldika aldatzen joaten da.

Trikuek belar eta hosto lehorrez egiten dituzte beren habiak eta ez dira familian bizi. Urde inurrijaleak usaimenaren bidez janari iturriak bilatzen dituzte. Satorrak, berriz, itsuak dira eta zuloak egiten dituzte bere atzaparrekin.

Saguzar mota asko egoten dira. Horietako bat azeri hegalaria da. Azeri honen hegoak hauskorrak dirudite baina oso gogorrak dira. Saguzarrak haragijaleak dira.

Maite Garin

6. mailakoentzat

 7.GAIA

ATZIZKIAK:JOERA

-ezin, -garri, -gaitz, eta -zale atzizkien bidez, joera adierazten duten hitz  eratorriak sortzen dira.

 AHOSKERA-ALDAKETAK

 ahoskera-aldaketak gertatzen dira: ez+ b -,d-, g-   bihurtzen dira  ezp-,ezt-,ezk-;+ l -,n-          el-,en-.

Bestealde,z, l, n eta r kontsonantez bukatutako hitzen jarraian z kontsonanteaz hazten den hitza badator, kontsonanteak lotuta ahozkatzen dira:-z, -l, -n, -r + z-                 -tz, -ltz, -ntz, -rtz-.                                               

ADITZ -SINTAGMA (predikatua)

Predikatuaren ardatza aditza da. Aditzak eta horren inguratzaileek osatzen dute aditz-sintagma.

Aditz-sintagmak hainbat egitura izan ditzake

 8.GAIA

Izen-predikatua atributuak eta loturazko aditz batek (izan, egon, iruditu, bihurtu...) osatzen dute.

Atributua izaten da izen-predikatuetako ardatza, eta izenondoa, izena edo aditzondoa izan daiteke. Atributua da predikatuari esanahia ematen diona.

Mezu elektronikoak bizkor idatzi eta Internet bidez bidali eta jasotzen diren idatziak dira.

Mezu elektronikoek hiru atal nagusi izaten dituzte: goiburua- igorlea, hartzailea, data eta gaiari dagokion informazioarekin-, mezuaren gorputza, eta agurra eta sinadura.

Mezu elektronikoei argazkiak eta dokumentalak erants dakizkiete. Izaerari dagokionez, lagunartekoak edo informalak izan daitezke, eta formalak ezezagunak diren pertsonei, erakundeei edo enpresei zuzendutakoak.

GOGORATU:

·         Lehenengo,  idatzi datu guztiak goiburuan.

·         Gaian, idatzi edukiari dagokion esaldi esanguratsu bat.

·         Idatzi gorputza argi eta zuzen.

·         Erabili tonu formalagoa enpresei idatzitako mezuen kasuan.

·         Testua eman baino lehen, berrikusi eta zuzendu ortografia-akatsak eta aurkezpenari dagozkionak.

9.Gaia

Konparazioa eta metafora estilo-baliabideak dira, hizkera edertzeko erabiltzen direnak.

Erdal izen bereziak Eskaltzandiak erabaki dituen eran idatzi behar dira.

Euskara  baturako oraindik onartu gabe dauden hitzak, ahal den neurrian, jatorrizko iak

idazkeraren arabera idatzi behar dira.

Nahasgarriak gerta daitezkeen erdal izen bereziak lehen aldiz aipatzen direnean,

dekllinabide-atzizkirik gabe idaztea komeni da; edo bestela, marratxoa idatzita izenaren

eta atzizkiaren artean.

Osagarri zuzena (OZ)

Osagarri zuzenak aditzak adierazteko ekintza jasotzen du. Osagarri zuzena esaldiko zein

elementu den jakiteko, aditzari Nor? Edo Zer? Glderari egiten zaio.Osagarri zuzenak edo

aditzak komunztadura egiten dute numeroan.

Literatura-testuak hiru genero nagusita banatzen dira: poesia, narratiba eta  antzerkia.

Poesiak poetaren sentimenduak eta emozioak adierazten ditu, gehienetan bertso-lerrotan.

Narratibak gertakari errealak edo alegiazkoak azaltzen ditu, prosan.

Antzerkiak elkarrizketa erabiltzen du adierazpide gisa, eta jendaurrean antzezteko egoten da prestatuta.

GOGORATU:

-Narrazioa idatziko baduzu, izan kontuan istorioak hasiera, korapiloa eta amaiera izan behar dituela.

-Olerkia idatiko baduzu, pentsatu zer esan nahi duzun, eta aukeratu errima duten hitzak, bertso-lerroen.

Literatura- testuak adierazkortasunez irakurtzeko aholkuak

. Sahiestu era monotonoan irakurtzea.

. Egin etenaldiak dagokion tokian.

. Nabarmendu ahots eta intonazio- aldaketa.

. Eman pertsonaia bakoitzari dagokion tonua: pozik, haserre, triste, nekatuta…

Testu arruntak adierazkortasunez irakurtzeko ahoulkuak:

. Egin etenaldiak dagokien tokian, eta errespetatu puntuazio – ikurrak.

. Ondo ahoskatu eta eman intonazio egokia esaldiei.

. Sahiestu tonu beti berdinean irakurtzea.

. Nabarmendu ahotsaren bidez zuretzat garrantzitsua den informazioa.

10.Gaia

Interjekzioak:

Interjekzioak dira emozio-egoerak bizitasunez adierazteko erabiltzen diren hitz edo esamoldeak

Zehar osagarria (ZO)

Zehar osagarriak (ZO) aditzaren ekintzaren hartzailea adierazten du. Zehar osagarria identifikatzeko, Nori? edo Zeri? Galdetu behar zaio aditzari.

Zehar-osagarriak komunztadura egiten du aditzarekin pertsonan (lehena, bigarren, hirugarrena), numeroan (singularra, plurala) eta kasuan (Nori).

Narratiba

Narratiba gertaera errealak edo irrealak era argian azaltzen dituen literatura-generoa da. Pertsonaiek bizi dituzten istorioen kontaketan oinarritzen da. Narrazio-testuek ezaugarri jakin batzuk izaten dituzte.

Narratzailea: Istorioa azaltzen duen ahotsa. Personaietako bat izan daiteke (barne-narratzailea) edo kampotik azaltzen duen behatzailea (kampo-narratzailea). Pertsonaiak: Istoria protagonizatzen duten pertsonak edo izakiak. Pertsonai nagusia protagonista da; gainerakoak bigarren mailako pertsonaiak dira. Argumentua: Kontaketa, azldutako gertaera multoa. Denbor eta lekua: Gertaerak noiz (garaia) eta non (tokia) gertatzen diren adierazten dute.

Egitura:Hiru zati ditu:

Sarrera edo hasiera: protagonistak, denbora, zpazio eta istoriaren zergatia aurkezten den zatia.

Korapiloa: erdiguneko zatia da. Intriga sortu eta argumentua garatzen da.

Bukaera:amaierako zatia da, nola bukatzen den azaltzen duena.

                                                                                                                                                                                                                                                                          

Istorioak asmatzen

Ahozko tradizioari esker, belaunaldiz belaunaldiz pasatu diren istorioak heldu zaizkigu, tradizioak, ohiturak, kondairak, etab. Azaltzen dituztenak.

11. GAIA

Maileguak:

Maileguak beste hizkuntza batetik hartzen ditugun hitzak dira.

Maileguen idazkera:

Mailegu batzuk euskaldundu egiten dira erabilerarekin; hau da euskararen ahoskera eta idazkera egokitzen dira.

Beste batzuk, aldiz, jatorrizko idazkerari eusten diote edo oso gutxi aldatzen dira. Jatorrizko idazkerari eusten dioten maileguak letra etzanez idatzi behar dira.

Aditzlaguna (aldag.)

Aditzlagunak adberbio mota bat dira, eta aditzak adierazitakoak zehazten dute.

Aditzlagunek era askotako informazioa ematen dute, hainbat galderei erantzuten dielako:

NON?

NONDIK?

NORA?

NOREKIN?

NORENTZAT?

ZEREZ?

Poesia:

Poesia da poetak sentimenduak, emozioak, pentsamenduak eta abar adierazteko erabiltzen duen literatura generoa. Poesia idazteko, bi modu nagusi bereizten dira:

molde neurtua eta molde librea.

Molde neurtuan olerkiak edo poemak bertso-lerrotan eta ahapaldian egituratzen dira. Olerkiaren lerro bakoitza bertso lerro bat da eta elkartutako bertso-lerro bat da ta elkartutako bertso-lerro multzo bakoitza, ahapaldi bat.

Olerkiak errezitatzea:

Olerkiak ozen irakurtzea errezitatza da, baino ez da bertso-lerroak irakurtzea besterik gabe. Olerkiek musikaltasun eta erritmoa dute, eta adierazkortunez irakurri  behar dira, adierazten dituzten emozioak trasmititzeko. 

12.Gaia

Perpaus elkartuak perpaaus bakunak (aditz bakarra dutenak)elkartuz eratzen dira. Horren ondorioz perpaus elkartuek aditz bat baino gehiago dituzte.

Perpausak elkartzeko bi era daude:

1.    Juntadura, maila bereko bi perpaus edo gehiago elkartzen direnean, juntagailuen bidez ( eta, edo, ala, baina...)

2.    Menderakuntza, perpaus bat beste baten barnean osagai gitza txertatzen denean, menderagailuen bidez (-ela, -en, ba-, bait-...)

Gogoratu antzezlan bat nola idatzi behar den:

-Hasi ohar edo akotazio labur batekin,ekintza non gertatzen den esanez.

-Pentsatu testua antzesteko dela.Pertsonaiek ematen duten informazioa oharretan idatzi behar duzu.

-Idatzi pertsonaien izenal letra larriz eta bi puntu jarrita ,mintzaldi bakoitzaren aurretik.

-Zaindu aurkezpena,errepasatu testua eta zuzendu ortografia –akatsak.

Antzerki atalak antzezteko aholkuak

·Irakurri testua isilik, zer dioen ulertuz.

·Aukeratu zer pertsonaia aurkestuko duen bakoitzak.

Aurkezpena egiterakoan:

-Ahoskatu ondo eta ez hitz egin azkarregi.

-Hitz egin entzuleei begira.

- Errepikatu bakoitzari dagokion mintzaldiak, zuzen antzestu arte.

-Egin aurpegiarekin eta eskuekin esaten ari zarenarekin bat datozen keinuak.

   5. mailakoentzat

7.GAIA

Atzizkiak: denbora

-te, -ero, -aro eta -ondo atzizkien bidez, denbora adierazten duten hitzak sortzen dira.

Ehunekoak:

Ehunekoaren ikurra % da. Ehunekoak zifraz idazten dira, eta zifra ehunekoa adierazten duen ikurraren eskuinaldean idazten da, tarte bat utiz bien artean. Deklinatu behar izanez, zenbakia deklinatzen da, atzizkia zenbakiari itsatsita.

Izenondoaren graduatzaileak. Konparazioa

Izenondoaren graduatzaileek izenondoak adierazten duen nolakotasunaren mailak azaltzen dituzte ( oso handia, nahiko handia;handiena, handiagoa). Bi graduatzaile mota daude:

1.    Graduatzaile askatauak: B ereiz idazten dira (oso, nahiko, aski, guztiz, erabat, lar …)

2.    Graduatzaile atxikiak: izenondoari lotuta idazten dira (-en, -ago eta –egi)

Albistea kazetaritza- testu bat da, berriki jazotako gertaerei buruz informatzen duena. Hiru atal ditu: tituluak albistearen alderki esanguratsuena nabarmentzen du; azpitituluak oinarrizko informazioaren laburpena eskaintzen du; eta gorputzak gertaeren berri ematen digu era ordenatu eta zehatzean.

Albistearen gorputzak sei galdera hauei erantzuten die: zer, noiz, non, nori, nola eta zergatik.

GOGORATU:

-Albistea idatzi aurretik, egin eskema bat. Eskeman galdera hauei buruzko informazioak agertu behar du: zer?, noiz?, non?, nola? eta zergatik?

- Albistearen gorputza idatzi eta gero, zehaztu titulua eta azpititulua. Tituluak erakargarria edo deigarria izan behar du, irakurlearen arreta erakartzeko.

-Erabili gaiari dagokion hiztegia.

-Testua eman baino lehen, errepasatu eta zuzendu ortografía-akatsak eta aurkezpenari dagozkionak.

8.GAIA

Koma

Koma beste kasu hauetan erabiltzen da:

1.    ·Zerrenda bateko elementuak bereizteko. Hala ere, azken elementuaren aurretik “eta” idazten da.

2.    Esaldi baten erdian doan azalpen edo argibide bat eman behar denean.

Izenordainak

Izenordainak izenen ordez erabiltzen diren hitzak dira, eta deklinatu egiten dira

deklinabide-testuak adierazteko: nor, nork, noren, norekin, norentzat... .

Seinaleak

Seinaleak informazioa ematen duten zeinuak dira, baina irudi eta ikurren bidez ematen

dute, eta ez hizkuntzaren bidez. Lengoia ez-berbala erabiltzen dute; alegia, edonork

ulertzeko moduko irudiak eta ikonoak.

Seinaleek hainbat forma eta kolore dituzte, eman nahi duten informazioaren arabera.

haien forma eta kolorea aldatu egiten da.

+Bide-seinaleak. Zirkulazioarekin zerikusia duen informazioa ematen dute. Gidariei edo

oinezkoei zuzenduta daude. Eman nahi duten informazioaren arabera, haien forma eta

kolorea aldatuz:

+Arriskua edo arreta: triangelu-forma, atzealde zurria eta ertz gorria.

+Debekua: forma biribila, atzealde zuria eta ertz gorria.

+Betebeharra: forma biribila eta atzealde urdina.

+Zerbitzu-seinaleak. Herrietan edo eraikinetan dauden zerbitzuei buruzko informazioa

ematen dute.

+Jokabide-seinaleak. Jokabide egokiari eta desgokiari buruzko informazioa ematen dute.

Debekua adierazten duten bide-seinaleen antzekoak, dira ta haien forma eta kolore

berekoak dira.

+Segurtasunarekin eta osasunarekin zerikusia duten seinaleak. Arriskua, debekua eta betebeharra ere adieraz ditzakete.

GOGORATU:

·Marrazten hasi aurretik, gogoratu zer forma eta kolore izaten duten seinaleek.

·Jarraian, pentsatu irudi erraz eta argi bat, zer informazio eman nahi duzun ondo adierazten duena.

·Ez jarri xehetasun eta kolore askorik; zenbat eta sinpleago, ulargarriago.

·Zaindu itxura.

  9. GAIA

Hitz-elkarketan esanahi konkretua duten bi hitz elkartzen dira beste esanahi bat duen hitza sortzeko. Elkartzen diren hitzak era askotakoak izan daitezke: izena eta izena, izenondoa eta izenondoa, aditza eta aditza, aditzondoa eta aditzondoa, zena eta izenondoa, aditza eta izena…

Marratxoa idatzi behar da zenbait hitz elkartuaren artean: bikoteetan (aitona-amona),  errepikapenetan (astero-astero), onomatopeietan (burrun-burrun), leku- izen bi elkartzen direnean (Gernika-Lumo) eta hitzaren bi osagaiak oso antzekoak direnean (tarteka-marteka).

Aditzak adierazten du subjektuak egindako ekintza, eta haren forma aldatu egiten da pertsonaren, numeroaren, aldiaren eta moduaren arabera.

Pertsonak adierazten du nork egiten duen ekintza. Lehena, bigarrena edo hirugarrena izan daiteke.

Numeroak adierazten du zenbat pertsonak egin duen ekintza. Singularra edo Plurala izan daiteke.

Aldiak adierazten du noiz gertatzen den ekintza. Lehenaldia, orainaldia edo geroaldia izan daiteke.

Moduak adierazten du zer jarrera duen hiztunak aditzak adierazitakoaren aurrean. Indikatiboa, subjuntiboa, baldintza, ahalera edo agintera izan daiteke.

Komikia irudi eta testuz osatutako bineten bidez kontatutako istorioa da. Komikiaren egituran hasiera, korapiloa eta amaiera bereizten dira.

Komikiaren osagai garrantzitsuenak honako hauek dira: kartutxoa, narratzaileak gertaeraren berri ematen digun testua; bunbuiloa, pertsonaien esanak, pentsamenduak eta oihuak agertzen dituena; eta onomatopeiak, soinuak, oihuak eta zaratak adierazten dituzten hitzak.

GOGORATU:

     .Hasi aurretik, pentsatu gertaerak binetetan nola antolatu eta zer informazioa izango duen bakoitzak.

     .Prestatu gidoi literarioa; hau da, pentsatu zer kontatuko duzuen komikian, kontuan hartuta istorioak hasiera, korapiloa eta amaiera izango dituela.

     .Erabili bunbuiloak: oihu egitekoak, hitz egitekoak eta pentsatzekoak.

     .Erabili onomatopeiak eta esaldi labur adierazkorrak bunbuiloetan.

     .Marraztu bineta bakoitzaren edukia eta idatzi dagokion testua.

     .Zaindu aurkezpena. Berrikusi testua akats ortografikoak saihesteko

10.GAIA

 

Esamoldeak

Esamoldeak denboraren joanean finkatutako egiturak dira. Esamoldeak ez dira hitzez hitz

uler behar, irudizko esanahiaren arabera baizik.

 

Bi puntuak

Bi puntuak honako kasu hauetan erabiltzen dira:

1.    Norbaitek hitzez hitz esandakoari sarrera emateko.

2.    Zerrendei eta adibidei sarrera emateko.

Aditzak

Aditz gehienek osagai bat baino gehiago izaten dituzte: aditz nagusia eta aditz laguntzailea.

Aditz nagusiak adierazten du zein den ekintza edo egoera; eta aditz laguntzaileak, nork

egingo duen eta noiz gertatu den ekintza edo egoera.

Osagai  bakar bateko aditz trinkoak deritze.

Aditz trinkoek osagi bakarrean adierazten dute zein den ekintza edo egoera, nork egin duen edo noiz gertatzen den.

  

Informazio-orriak

Informazio-orriak hainbat gairi buruzko informazioa ematen duten testuak dira. Era askotako

helburuak dituzte: aholku praktikoak ematea, turismoa sustatzea, jendea arazo bati buruz

kontzientziatzea, herritarrei laguntza eskatzea, gomendioak egitea, etab.Imformazio-orriak oso ikusgarriak izaten dira eta, idatzitako informazioaz gain, irudiak izaten dituzte, testua

hobeto ulertzeko.

Leloak gaiaren berri ematen du, eta irakurlearen arreta erakartzen saiatzen da.

GOGORATU:

+Erabaki zenbat orrialde izango dituen zuen informazio orriak : bi (diptikoa) edo hiru (triptikoa).

+Idatzi testua esaldi labur eta argiekin.Bertsotan edo errimarekin ere eman dezakezue.

+Aukeratu irudi egokiak, ulerterrazak eta erakargarriak.

+Proposatu lelo bat, eta idatzi koloretan, politagoa dadin.

Gomendioak egiteko esapide batzuk:

·         Hara joateko sasoirik onena (...); izan ere (...)

·         Ezinbestean bisitatu behar duzu (...)

·         Nik gomendatuko nizuke (...) joan zaitezen

·         Lekurik politenak dira: (...)

·         Ni zu banintz, lehenengo bisitatuko nuke:(...)

·         Ez ahaztu: (...)

11.GAIA

Siglak

SIGLAK letra larriz eta punturik gabe idazten dira. Deklinabide-atzizkia zuzenean eransten

zaie, marratxorik gabe

Neurri-unitateak

Neurri-unitateak letra xehez eta punturik gabe idazten dira. Deklinabide-atzizkia 

marratxoarekin eransten zaie.

 

Laburdurak

Laburdurak letra xehez eta puntuarekin idazten dira. Laburdurarik ez da erabili behar

idazki arruntean, ahal dela.

Aditzondoak

Aditzondoak adberbio mota bat dira eta, normalean, aditzaren esanahia osatzen badute

ere, izenondoei eta beste aditzondo batzuei laguntzen ere ager daitezke. Aditzondoek

denbora, lekua, modua, maila eta iritzia adierazten dute.

Ditxoa esaldi errimaduna da, barre eragitekoa edo ziria sartzeko erabiltzen dena. Ditxoak

hitzetik hortzera asmatzen dira, ahoz.

GOGORATU:

•         Egin ideien zerrenda

•         Ondoren, idatzi ideiekin zerikusia duten bertsoak.

•         Jarraian, aukeratu irudi bat ideiarentzat, eta kopiatu bertsoak irudiaren azpian.

•         Azkenik, marraztu irudiak.

•    Irakurri ditxoak ozen, errimaz ondo jabetzeko.

12.GAIA

Juntagailuak

Juntagailuak dira perpausak eta hitz solteak elkartzen dituzten hitzak. Juntagailuak

elkartutako osagaiak maila eta izaera berekoak izaten dira, eta elkartzen dituzten

osagaien artean kokatzen dira. Hiru juntagailu mota daude:

•         Emendiozkoak: eta...

•         Hautakariak: edo, edota, ala, nahiz, zein.

•         Aurkaritzakoak: baina, baizik, baino, ezpada.

Afixa edo kartela

Afixa edo kartela orri edo pankarta bat da, tamaina handikoa. Produktu bati buruzkoduen

informazioa ematen du eta toki publikoetan jartzen da( kalean, iragarki-tauletan,

autobusetan..) jendeak ikusi dezan. Bi motakoa izan daiteke:

•         Informazio-afixa: Helburua herritarrentzat interesgarriak diren jarduera ludikoez,

kulturalez , osasunari-buruzkoez...informazioa ematea. Ordutegi edo iragarritako ekintzei

buruzko informazioa ematen du eta irudiz hornituta egoten da.

•         Publizitate-afixa: Helburua eroslea bultzatzea da, iragartzen den produktua eros

dezan. Atal bi dauzka: lehenengoa, lelo labur eta erakargarria; eta bigarrena,

kontsumitzailea erakarriko duen irudi deigarri bat.

GOGORATU:

•         Aukeratu jarduera edo produktu bat zure afixa egiteko. Horretarako, argi izan behar

duzu nor izango den hartzailea.

•         Pentsatu zein izango de irudirik egokiena testuari laguntzeko; argazkiak edo

marrazkiak erabil ditzakezu,edo biak batera.

 

 -informazio-afixan testuak garrantzia handiagoa dauka irudiak baino

 

 -publizitate-afixan irudia testu bezain garrantzitsua da.

•         Landu testua.

     -informazio-afixaren testuak argia eta zehatza izan behar du. Hala ere, beharrezkoa

den informazio guztia izan behar du: egunak, ordutegiak, tokia..

     -Publizitate-afixa egiteko, jendea erakarriko duen leloa asmatu behar duzu. Letren

tamaina eta kolorea ere oso garrantzitsuak dira.

aditz trinkoak