MAIAK
ETA AZTEKAK
Bi
herri hauek zibilizazio indartsuak izan zituzten erdialdeko amerikan.
Maia izeneko tribua Yucatan izeneko penintsulan bizi ziren 250-950
urteen zehar. Aztekak, berriz, gaur egungo Mexikon bizi ziren,
Tenochtitlan hiriburuaren inguruan. Azteken garairik lasaiena
1400.urtetik 1521.urterarte doan tartean izan zen.
MAIAK
Maiak
erabiltzen zituzten merkatalgai garrantzitsuenak hauek ziren:
jaguarren larrua, jadea, kafe eta kakao poltsak. Haiek, nahiz
lehorrez nahiz itsasoz garraiatzen zituzten merkatalgaiak. Maia
gehienek nekazariak ziren eta artoa erabiltzen zuten gehiena,
adibidez tortila izeneko opila eta balché izeneko edaria egiteko.
Astronomia
eta matematikan oso aurreratuta zeuden. Apaiz maiek bazekiten nola
egiten ziren egutegiak. Maiek idazkera berri bat asmatu zuten,
hieroglifiko antzeko bat, eta hura stetlae izeneko harrizko
monumentuan dago gordeta.
Zibilizazio
hura xvi.mendean bukatu zen espainiarrak erasotzera jon zirelako,
baina maien ondorengoak bizirik daude eta haien hizkuntza ere.
AZTEKAK
Montezuma
I.aren agintepean hiria eta haren inguruak zabaltu zituzten.
Montezuma II enperatore egin zenean, inperioa oso lasai eta garai
onean egon zen. Geroago, 1519an inbasore espainiarrak heldu, eta
eraso egin zieten. Azteka indartsuen lantzak ez ziren nahikoak
espainiarren armei aurre egiteko, eta zoritxarrez 1521ean
espainiarrek inperioa suntsitu zuten.
Erlijioa
oso garrantsitsua zen maia eta aztekentzat. Biek, jainkoak gurtzen
zituzten eta erritu espirtualak egiten zituzten, haien artean
giza-sakrifizioa dugu eta sakrifikatuak zoriona lortzen zuen.
IPAR
AMERIKA
Europako
kolonoak xvi. mendean joan baino arinago “indiar” omen zirenak
han bizi ziren. Lehendabiziko “Amerikarrak” duela milaka urte
iritsi ziren hara, eta bizimodu eta kultura desberdinak asmatu
zutuzten.
AMERIKAKO
TRIBUAK
Amerikako
biztanleria tribuetan banatzen zen. Europarrak iritsitakoan 300 tribu
ingutu topatu zituzten eta bakoitzak bere bizimodua, gobernua eta
sinesmenak zituen. Inguruak asko baldintzatzen zuen haien bizimodua,
adibidez Artikoko Inuita etniakoek itsas-txakurrak artzen zituzten
jateko, janzteko, bizilekua…egiteko. Beste tribu batzuk leku lehor
eta idorretan bizi ziren, adibidez Pueblo. Haien etxeak peso izeneko
bustin batez egiten ziren eta batzuetan, ura urria zenez etxea lur
azpian zuten.
EGUNEROKO
BIZITZA
Tribuak
bizi ziren tokian, bizitzan beharrezkoa duguna bilatzen zuten,
adibidez elikagaiak eta babesa. Amerikar hauek, artoa, kalabaza edota
babarrunak jaten zituzten. Tribu gehienak bufaloak, ehizakinak edota
basoko baia eta fruituak hartzen zituzten bizitzeko. Tribu bakoitzak
etxe mota desberdinak zituen, adibidez, tribu nomadek etxe mugikorrak
egiten zituzten. Lautada handiko tribuek, kono antzeko kanpaindenda
batzuetan bizi ziren.
Erlijioa
oso garrantzitsua zen beraientzat. Haien sinesmenaren arabera, gizaki
guztion bizitzan mundo ispiritual bat dago.
HEGO
AMERIKA
Zibilizazio
asko zeuden Andeetako inperioan, xvi. mendean europarrak Amerikara
iritsi ziren arte. Tribu edota zibilizazio garrantzitsuena Inkena
izan zen. Inken garairik aberatsena xv. mendeare bukaeratik xvi.
mende hasiera arte doan tartean izan zen. Baina beste tribu mota
batzuk, adibidez chimuak, huariak… kontrolatu zituzten mendi
inguruak.
Ekialderago,
Amazonaren erroan hainbat indiar imperio zeuden, nekazal sistema
desberdinak erabiltzen zutenak. Sistema horietan, uztak ereiteko baso
hezeko lursail bateko zuhaitzak edo sustraiak kentzen ziren. Lurra
agortzen edo pobretzen zenean, jendeak beste toki batera joaten zen
eta lursaila basoaren esku geratzen zen berriro.
ANDEETAKO
INPERIOA
Tihuanako
inperioak Titikaka lakuaren inguruan zuen bere inperioa, gaurko Peru
eta Bolibiako mendietan. Tihuanakoen garairik onena 500 eta 1000 urte
inguruan izan zen. Huarien garairik onena, berriz, 800 urtean izan
zen.
Huariek
Tihuanakoak baino iparrerantzago kokatzen ziren. Chimuen inperioaren
hiriburua Chan-Chan zen eta Peruko kostaldearen iparraldean kokatzen
zen. Dena den, Chimuen inperioa Inken zibilizazioak inbaditu zuen
1470. urtean. Inken hiribrua, Cuzko izenekoa, Andeetako mendirik
garaienean kokatzen zen. Konkistatzaileek konkista honen bidez,
Andeetako gobernu berri bat ezarri zuten. Bide sare bat egin zuten
eta inperioko zerga moduko bat jarri zuten.
AMERIKAKO
INDIARRAK
Lehenengo
europarrak iristean 1492. urtean Amerikako lurralde guztiak ehundaka
tribuz beteta zeuden. Toki hartako jendea eta bere arbasoak han bizi
izan ziren haien kultura eta bizimodua kontserbatzen. Europarrak
iristean modu batean indiarren bizimoduak eraldatu zituzten,
adibidez, ekarritako gaixotasunak erabat zabaldu ziren eta indiar
pila hil. Beste alde batetik Kolonek sortutako gerretan ere herritar
asko hil ziren. Xvi.mendean Kolonen armadak mendebalderantza joaten
hasi ziren. Hasieran, Kolonek indiarrei lur zatiak ematen zizkien eta
erreserbak deitzen zizkion.
Beranduago,
1830.urtean, gobernuak indiarrak “kanporatzeko akta” izeneko lege
bat ezarri zuen, akta horrek indiarrak beraien lurraldetik botatzeko
eskubidea ematen zien edota beste llurralde batzuetara eramateko.
LURRAGATIK
SORTUTAKO GATAZKAK
Indiar
gehienek, ohitura bidez, ez zuten lurraldeak utzi nahi, eta
horregaitik gogor borrokatu zuten amerikar gobernuaren aurka.
Hego-ekialdean beste tribu garrantzitsu bat zegoen, Cherokee
izenekoa. Gobernuak hauek ere beraien lurretatik bota zituen
mendebaldeko ereserbetara. Bidea oso luzea zenez, milaka persona hil
ziren, eta horregaitik bidaia horri “malkoen bidea” deitzen zaio.
Amerikako indiarrak ere sartu ziren, baina Kolonen aurka
borrokatzeko. Gerra horren ondorioz, haien bizimodu berriak desagertu
ziren, eta gainera bufaloak bertatik joatea ere probokatu zuen. Haia
ere Amerikako indiarrek, gobernuko armadaren kontra irabazi zituzten
gerra batzuk.
Garazi Aranguenaga
GIZAKIAK
ETA ANIMALIAK
Animaliek
gizakiekin konpartitzen dute lurra. Animali askok horren ondorioz
kaleetan bizitzen dira. Animali batzuk, moldatzen dira baina beste
batzuk ez. Beren bizimodua batzuetan egokitu egiten dute. Hegaztiek
beren habiak teilatuetan, tximinietan… egiten dituzte.
Saguzarrak
argi izpiak jasotzen ez duten lekuetan bizi egiten dira. Etxeak,
bulegoak eta lantegiak botatzen duten haize beroarekin txori saldoak
biltzen dira neguko gauetan. Gizakiok hegaztiak ikustea atsegin dugu
horregatik neguan janaria ematen diegu. Txori saldoak arriskuan
egoten dira aireportuetan hegazkinen motorrek kalte egiten dietelako.
Hiri baten sortzen den kutsadura kopuruak animaliei kalte egiten die
adibidez, arratoi, azeri, kaio eta beste animali batzuei. Mapatxeek
Ipar Amerikako zaborrontzietan janari bila ibiltzen dira. Arratoiak
eta saguak jendea bizi den lekuetan beraiek ere bizi dira.
Beltxor
baten ziztaden arriskua etengabe dago herrialde tropikoetan. Beste
intsektu mota batzuk galduta daude gaur egun. Kakalardo Buprestidoak
etxeetako egurrezko kolumnez elikatzen dira eta ere arropan zuloak
egiten ditu. Zenbait intsektu eragin onak dituzte. Erleak funtsezkoak
dira landare mota batzuk polinizatzeko. Beste intsektu batzuek beste
motatako intsektuez elikatzen dira. Pestizida artifiziala erabiltzea
txarra da intsektuak hiltzen direlako.
Askotan
zakiak arazoak sortzen dituzte herrialde bateko espezieak beste
batean sartzen. Arratoiak lehenengo kolonizazioarekin Ozeaniara
iritsi ziren. Plaga hura kontrolatzeko asmoz katuak eta mangostak
sartu zituzten eta horrela bere fauna autoktonoa suntsitu zuten:
hegaztiak, narrasti txikiak eta ugaztunak suntsitu zuten.
Gaur egun
Ozeaniaren hegaztiak suntsituta daude. Kanpotik sartutako beste
espezie batzuk autoktoktonoarekin lehiatu egiten dute janaria eta
habitat-egatik. Katagorri grisa Britainia Handian Estatu Batuetatik
hartu zuten eta katagorri autoktonoarekin lehiatu ondoren katagorri
gorria murriztu zuen. Zeelanda Berrian sartutako orein gorria
bazkalekuetan elikatzen diren animaliei lehiatu eta animali mota
batzuk suntsitu zituen. Batzuetan nekazaritzak basoak, hezeguneak eta
zelaien lurra pobretu egiten ditu eta horrela lur horietan ez dira
landare onik irtengo.
Arriskuan
Dauden Animaliak
Animaliak
beti gehitu eta gutxitu egin dira. Animalia mota batzuek prozesu
naturalean gehiago irauten dute. Gizakia agertu zenetik, landare eta
animalia espezie iraungipen indizea hasi egin da. Gizakiak batzuetan
animalia desagertu arte ehizatzen ditu: tigrea eta errinozeroa
desagertzeko arriskuan daude. Hain ezagunak ez diren beste espezie
batzuk, desagertzeko arriskuan daude.
Ehizaldia
kiroltzat hartuta dago ere. Ehiztari europarrek XX.mendean lehoiak,
tigreak, elefanteak… hiltzen zituzten kopa baten trukez. Gaur egun
hegazti kantarien kopurua txikitzen ari da Europako Iparraldean.
Berokiak
edo alfonbrak egiteko animali felino batzuk hiltzen dituzte, adibidez
ozelotek eta tigreak. Errinozeroaren adarrekin sendagaiak lortzeko
hil egiten dira. Gaur egun Javako 60 errinozero soilik daude munduan.
Elefantek beren marfilezko hortzengatik hil egiten dira.
Leku
batzuetan ehiza debekatuta dago baina ehiztari batzuek batzuetan ez
diete kasurik egiten dirua nahi dutelako. Gizakiak askotan ehizatu
egiten du espeziea leku hartan suntsitu arte. Bale mota batzuk XVII
eta XIX mendean suntsitzeen hasi ziren beren olioa eta haragia
lortzeko.
HEGO
AMERIKA
Hego
Amerika kontrastez betetako herrialdea da. Bertan dago munduko
mendikaterik luzeena, Andeak izenekoa,
mendebaldeko itsasertzean.
Andeen
eta Ozeano Bareko itsasertzearen artean dago Atakama izeneko
basamortua, munduko parajerik lehorrena duena da. Ehun urtetik gora
pasa daiteke han ur tanta bat ere egin gabe. Iparraldean, jende
gehiena Karibeko itsasertzean edo mendialdean biltzen da.
Barrualdean, Amazonas izeneko ohian tropiko izugarri bat da nagusi.
Amazonas ibaia Andeetan sortzen da, Perutik eta Brasiletik pasatzen
da ekialderantz Ozeano Atlantikoaren bidea hartzen. Amazonas
ohianearen ekialdera Brasilgo goi-lautada dugu. Hegoalderantz,
Uruguaiko eta Argentinako lurretan, Panpa dago zelai oso zabalez.
Hegoaldeko
Andeen ezaugarri nagusia glaziarrak eta sumendiak dira, baina
kontinentearen muturrera heltzen denean uharte harritsuen itxura
hartzen dute. Hego Amerikan bizi diren gehienak europarren
ondorengoak dira, kolonizatzaile gehienak espainarrak eta
portugaldarrak izan zirelako. Horregatik oraindik ere gaztelaniaz eta
portugesez hitz egiten da. Europarrak lurralde horretara iritsi
zirenean Hego Amerika biztanleria izugarri gutxitu egin zen.
Venezuelan,
(Guyanetan) eta Brasilen baliabide natural asko daude: petrolioa,
bauxita, zilarra eta beste zenbait mineral ere badaude. Brasilek
horretaz gain, kafea, azukrea eta frutak ekoizten eta esporatzen
ditu. Hala eta guztiz ere, herrialde horrietan, aberastasuna ez da
modu egokian banatzen; gutxi batzuk oso aberatsak dira eta
gainerakoak pobreak dira.
OZEANO
ATLANTIKOA
Andeetako
iparraldeko herrialdeetan, hau da, Kolonbia, Ekuador, Peru eta
Bolivian, mineral asko daude. Aldiz, ez dago lur emankor askorik eta
laboreak mendi magaletan eratutako terrazatan baino ez dituzte
landatzen. Kotoia, azukrea, kafea eta platanua da gehien ekoizten
diren produktuak: eskualde epeleetan eta eskualde hotzetan, patata
eta zereala. Herrialde hauetan hala ere, pobrezia da nagusi arazo
ekonomikoak eta ezegonkortasun politikoaren ondorioz. Hegoalderago
Txile dago herrialde estua eta luzea.
Meatzaritza
eta Andeetako mendikateko baliabide ekonomiko garrantzitsuenetako bat
bereziki, kobrea da. Lur emankorretan, aldiz, zereal, fruta, eta ardo
produkzioa da baliabide nagusia. Argentinako eta Uruguaiko Pampa
dago; bertan abeltzaintza da nagusi, etxalde izugarriak daude, eta
ardiak eta behiak hazten dituzte. Bertan artilea nahiz haragia
esportatzen (saltzen) dituzte, Txilek, Uruguaik eta Argentinak batez
ere. Paraguaiko ipar-mendebaldean Chaco Handia zabaltzen da eta
hegoaldean eta Ekialdean lurra lehorrago dago. Paraguaien munduko
proiektu hidroelektriko handiena jarri dute abian, Panama ibaian,
hain zuzen.
AMAZONIAKO
OHIANA
Amazonas
ibaiaren arroan dago eta munduko ohian tropikal handiena da. Ohian
horretan hainbat landare eta animali bizi dira, eta oraindik ere
ezpezie berriak aurkitzen dituzte. Amazonaseko zenbait tribu oraindik
bizi dira bizimodu tradizionalean, bai ehizan, arrantzan eta
nekazaritzan. Dena den, beste tribu batzuk teknologia modernoa
moldatzen ikasi dute.
Azken
urteotan ohiana bizkor desagertzen ari da zuhaitz gehiegi mozten
direlako. Baso tropikaleko lurra gero eta gatz mineral gutxiago du,
horregatik nekazari asko joaten dira bere laboreak egitera eta
ganadua mantentzera beste leku egokiago batera.
Ander Olabe
Asia
munduko kontinenterik handiena da. Basamortuan izugarrizko hotza
egiten du neguan eta udan beroa eta lehortea dago. Asian munduko
mendirik altuena, Everest hain zuzen, kokatuta dago. Asiako eskualde
askotan ez da inor bizi, hala ere, Asian muduko jende gehien bizitzen
den lekua da.
EKIALDE
ERTAINA
Hego-Mendebaldeko
herriek osatzen dute. ia paisai osoa mendiak eta basmortuak dira.
Bertako herrialde batzuk hauek dira: Saudi Arabia, Kuwait eta Arabiar
Emireerri Batua. Urik ez dute baina petrolio asko ba dute. Ia paisai
guztia mendiak dira, eta klima lehorra eta epela da.
Lur
emankorrenak itsasertze mediterraneoak dira: zerealak eta zitrikoak
produzitzen dituzte lur horietan. Ekialde ertaineko beste zenbait
herrialde, hala nola, Saudí Arabia , Kuwait eta Arabiar Emirerri
Batuak oso herrialde aberatsak dira. Ekialde ertaineko hiri asko
duela milaka urte eraiki zituzten eta garai bateko medinen egitura
gordetzen dute oraindik.
ASIAKO
HEGOALDEA
Asiako
azpi kontinentea India da. Indiako ia guztia menditsua da.
Ipar-Mendebaldean basamortua dago, basamortuaren inguruan lur
emankorrak daude. Munduan landaketa gehien dauden lekua da. Indian
manufaktura sendoa dago , hainbat lagun joaten dira lantegiak lanera.
TXINA
Txina
munduko hirugarren herrialde handiena da. Munuko harresirik luzeena
dago eta 21196 km2
neurtzen du. 1987 an eraiki zen (XI. mendean) Txina osoak 31
herrialde eta 1 369 811 biztanle ditu.
MONGOLIA
ETA KOREA
Mongolia
Iparraldeko mendietatik hegoaldeko goi-basamortu barrenera hedatzen
da. Erdialdeko lautadan, oraindik ere, tribu nomadak bizi dira.
Mongolian ikatza eta petrolioa dute. Hego-ipar korea antzekoak dira
paisaiari dagokionez: mendi eta baso ugari bietan. Politikan, aldiz,
oso ezberdinak dira: Ipar koreak harreman gutxi du beste
herrialdeekin, eta nekazaritza da ekonomiaren oinarri; Hego korean
industria modernoa dute eta nazioarteko merkataritzak harreman ugari
ditu.
ASIAKO
HEGO-EKIALDEA
Asia
kontinenteko mutrrean Thailandia, Laos, Vietnam eta Kanputzea dade.
Herrialde hauek ohianez eta mendiz betetako zonalde dituzte. Ibai
handiek zeharkatzen ditzte herrialde horiek eta bailara emankorrak
dituzte; arroza eta fruta tropikalak ugariak dira bertan.
Lander Serna
Heziketa
Faraoien
haurrek eta familia aberatsen semeek bakarrik egiten zituzten
ikasketak baina neskak etxean geratzen ziren etxeko gauzak egiten,
adibidez: sukaldatzen, jozten eta iruten bere amarekin. Nekazaritzen
semeek ere, gazteetatik ikasten zuten: uztak biltzen, abereak
zaintzen... Baina arrantzaleek arrantza egiten zuten, ez etxeko
lanak.
Hieroglifikoek,
egiptoar idazkera-motarik zaharrena asmatu zuten. Pieza
korapilatsuagoak egiteko erabil zitezkeen sinbolo adierazgarriak
ziren. Hieroglifikoak asmatutako idazkera: errazagoa, argiagoa eta
azkarragoa zen. Egipton buztin batean idazten zuten. Buztina merkea
eta ezkuragarria zen. Mutilek hitz egin eta testuak kopiatu egin
behar zuten, azkar idazteko eta ikasteko. Eskolan matematikak ez
ziren hain garrantzitsuak. Ikasleek ez zuten aritmetika eta
albegraren oinarria baino ikasten.
Jainkoak
eta templuak
Zeinbait
eskribak antzinako Egipton hain ugariak ziren templuetan egiten zuten
lan. Templuek bere landetxe, lantegi eta liburutegi propioak zituzten
eta baita ``bizitzaren etxea´´ delako bulegoak ere, bulego hauetan
egiten zuten lan eskribek erlijio gaietako agiriak, eta baita
bestelakoak idazten.
Apaizek
estimatuak ziren eta askok gobernuan lanpostu garrantzitsuak
zituzten. Ra eguzkiaren jainkoa zen eta Horus zeruaren jainkoa zen.
Osiris lehen jainkoa zen arimak epaitzen zituena. Antzinako
egiptoarrek jainko ugari gurtzen zituzten. Jainko nagusien artean
aipagarrienak: Ra, eguzkiaren jainkoa; Ptah, Menfiseko jainkoa;
Horus, erregearen jainko pertsonala eta Amon (Amon, Ra) eguzkiaren
eta faraoiaren jainkoa.
Karnak-eko Amon-en
tenplu handia, Egiptoko monumenturik ikusgarriena da. Tenpluak
zeremonia-gelak zeukan eta prozesioak egiten ziren leku zabaletan.
Milaka zerbitzari ere egiten zuten lan han. Jainkorekin harreman
berezia zutela esaten zen.
Kreta
Minostarra
Antzinako
zibilizaziorik handienetariko bat Greziako Kreta uhartean gertatu
zen. Uharte hau ezezaguna zen. Evans-ek eta beste arkeologo batzuk
lau jauregi aurkitu zituzten uhartean.
Minostarrak K.a.
6.000.urte inguruan Kretara iritsi ziren eta jauregia eraikitzen
K.a. 2.000.urte inguruan hasi zen.
Knosos zen hiri
hauetako handiena da, eta bere garairik oparoenean 100.000 biztanle
inguru izan zituen. Haietaik askok semantika, harribitxiak eta
ontziak lantzen zituzten. Minostarrak K.a. 1.450. urte inguru
desagertu egin ziren.
Feniziarrak
Mediterraneo
itsasoaren ekialdeko kostaldean feniziarrak bizi ziren. Gerraontzi
azkarrak egin zituzten, merkantzia ontzia babesteko. Ontziek bela
karratua zeuzkaten, eta arraunlarientzat bi lerro eserleku. Metalezko
tresnak eta kristalak Mediterraneo inguruan aurkitu dira. Feniziarrak
Mediterraneo inguruan nagusi izan ziren. Feniziarrak harearen bidez
beira egiten zuten eta artile eta lino finak lantzen zituzten.
Mesopotamia
Mesopotamia Tigris
eta Eufrates ibaien arteko lurralde emankorra izan zen. Luralde
honetan sumetarrek lehenengo zibilizazioak sortu zitzten, baina K.a.
2370.urtean mederatu egin zituzten. Hurrengo 500 urtetan hainbat
taldek fundatu zituzten.
Asiriarrak
Asiriarren
lurraldea, Mesopotamiaren iparraldean, merkataritzako ibilbide
garrantzitsuen inguruan zegoen.
Nabupolas erregearen
garaian (K.a. 625-605) Babilonia boteretsu bilakatu zen. Eta
Nabukodonosor II.a.(K.a. 605etik 562ra ) bertako errege ospetsu bat
izan zen.
Hiri honen
oparitasunak mundu ezaguneko edozein hiriena gainditzen zuen. XX.
mende hasieran, arkeologoek Babilonian egindako induzketan 18km-ko
harresiz inguratutako zirkulua aurkitu zuten.
Babiloniarrak izan
ziren eguna 24 ordutan, ordua 60 minututan eta minutua 60 segundotan
zatitu zutenak lehendabizi.
Babiloniak
zortzi sarrera zeuzkan harresian eta ederrena Ishtar-eko sarrera zen.
Amodioaren eta gerraren jainkosaren ohorez eraiki zuten sarrera honek
15 metroko garaiera zuen eta bere barnetik prozesio sakratuak
pasatzen ziren. Inguratzen zuten hormak adreilu urdin esmaltatuz
estalirik zeuden, eta zizelatutako zezen eta herensugez dekoraturik.
Egoitz
Dominguez
AFRIKA
Asiaren
atzetik, munduko bigarren kontinenterik handiena da. Urak ia guztia
inguratzen du. Asiarekin bat egin du, lur zati meharra salbu.
Iparraldeko
muturrean basamortu bat dago, Saharakoa hain zuzen. Itsasertzean,
klima leunxeagoa da: neguak freskoak eta hezeak dira. Hegoaldean,
zelaiak eta bazkalekuak daude. Ekuatorea, erdialdean dago eta
herrialde asko zeharkatzen ditu, horregatik, klima beroa eta hezea
da.
Baso
tropikalak ere daude, eta horietako bat munduko bigarren handiena da.
Katarata edo ur-jausi ederrak ere daude, “Victoria” izenekoak.
Hainbat
motatako landare zein animali bizi dira ohian tropikalean.
Erdialdean ibaiak pasatzen dira, horregatik, ekialdean eta hegoaldean
zelai zabalak daude. “Sabana” izenez ezagutzen dugu, han animali
asko bizi dira, esate baterako, elefanteak eta zebrak.
AFRIKAKO
TRIBUAK
Arabeak
eta berebereak, Saharako basamortutik bizi diren afrikarrak dira eta
Islam erlijioaren jarratzaileak dira.
Hegoaldera,
biztanleria nagusia, beltzez osatuta dago eta ez dago erlijio
nagusirik, hau da, bakoitzak bere erlijioa aukeratzen du.
Orain
dela gutxi, ia kontinente guztia, europarren esku zegoen, ondoren,
europar hegoaldera bizitzera joan ziren. Afrikak, bertako lehengaiak
edo baliabideak asko esportatzen edo saltzen ditu, adibidez; metala
eta petrolioa, baina hala ere, argi dago, kontinentea pobrea dela.
Izan ere, industriak, aberastasun gehiena sortzen du, baina
mendebalde multinazionaletan esku dago. Nekazaritzan aritzen dira
biztanleak.
SAHARAKO
BASAMORTUA
Munduko
basamorturik handiena da, AEB-ko bezalako azalera du. Basamortu hau,
etengabe ari da hazten, hau da, inguruko larreak basamortu bihurtzen
ari dira. Basamortu beroa da, urteak pasa daiteke euri tantarik egin
gabe. Itzalean, 50C-ko beroa egiten du, ordea, gauez, hotz egiten du.
Hareaz betetako eremuetan, duna handiak sortzen dira. Basamortuan,
harriak eta mendiak dira nagusi. Baldintzak gogorrak izan arren
animalia ondo egokitu dira, bizimodura, ur eskasia eta bero izugarria
jasateko.
Egunez,
animali gehienek habietan egoten dira, ordea, gauez, janari bila
irteten dira. Basamortuan ere jendea bizi da, herrixkak eratu dituzte
oasien inguruan, bertan nomadak bizi dira eta lurrean barrena
ibiltzen dira, produktuak herrietan saltzen. Ehunka urteetan gameluak
erabili dira garraio moduan. Animalia hau ondo egokitu da eta haragia
eta esnea egiteko ere erabili izan da. Gaur egun, ibilgailu
motordunak erabiltzen dira, mugagabeko basamortu honetan.
AFRIKAKO
IPARRALDEA
Mediterraneoko
kostaldeko lur emankorretan Afrikako iparraldea hasten da eta
mendebaldeko eta erdialdeko (kontinentea) basotaraino hedatzen da,
Sabana eta basamortuko zabalean zehar. Atlas mendikatea, Etiopian
dago, Saharako mendiak utzita, iparraldean, ordokiak dira nagusi.
Baliabide
naturalak dituzte iparraldeko muturrean: petrolioa eta gasa. Turismoa
eta ehun eta alfonbra produkzioan oinarritzen da ekonomia.
Eskualdearen biztanleria nagusia arabiarra da. Marroko eskualde
menditsuan, tribuetan, berebereak bizi dira.
Saharatik
hegoaldera, nekazaritza da nagusi. Nilo, Niger eta Senegal ibaiek ur
asko dute laboreak ureztatzeko. Mauritanian eta Malin lehorteak
izaten dituzte askotan.
Eremu
lehorretan, artzain nomadek izugarrizko bidea egiten dute bazkaleku
bila. Iparraldean, gatazkak izaten dituzte eta gerra suntsigarriak
ere. Gerrek pobrezia eragin dute, batez ere Etiopian eta Sudanen.
Mendebaldean
klima hezea dagoenez, eskualde egokia da, kafea platanoek …
landatzeko.
Egurrari
etekin handia atera diote;
Boli Kostan esaterako, baina neurriz kanpo eta basoak galdu dira.
Herrialde horiek aberastasuna dute, baina, jendea pobrea da
kolonialismoaren herentziagatik, politika eta gerragatik …
Gaur
egun, jendea hirietara doa lana aurkitzeko eta batzuetan, miseria
gorrian bizi behar izaten dute.
AFRIKAKO
HEGOALDEA
KONGO
IBAIAREN ARROA, Afrikako erdialdean hedatzen da. Ibai emaritsuek,
ohian tropikal trinkoak zeharkatzen dituzte, kilometro askotan.
Ohian
tropikal horietan; mendietako gorila eta hegazti espezie asko bizi
dira. Hegoaldeko eta ekialdeko goi lautadetan, klima hotza eta
lehorra dago.
Sabanan,
zelaiak ezaugarri nagusienak dira, eta lepo-luzeak, elefanteak eta
lehoiak bizi dira. Hego-mendebaldean, basamortua bihurtzen ari da,
klima beroa eta lehorragoa nagusitzen da.
Baliabide
naturalak daude, Hegoafrikan adibidez: petrolioa, metalak, urrea,
kobrea eta diamantea. Horrez gain, sektore ekonomikoa
garrantzitsuena meatzaritza da.
Bestaldean,
lur eremu handiak, parke natural izendatu dituzte, bertako fauna
babesteko, horrek asko laguntzen dio ekonomiari, eta turistak
erakartzen ditu. Ekialdeko, goi lurretan tea eta kafea produzitzen
dute, baina ganadua ere hazten dute, haragia eta esnea egiteko.
Biztanle
gehienak nekazariak dira, baina nekez lortzen dute jateko beste.
Afrikako hegoaldean, tribu asko daude, hizkuntza eta tradizio
bereziekin. Askotan borrokak daude tribuen artean, batzuetan oso
gogorrak eta jendeak alde egiten du.
Ibon
Ispizua
LAMIAK
Lamiak
pertsona onak izaten dira eta beraien forma aldatu egiten da.
Normalean, oilo, ahate edo ahuntzen apatxak dituzten emakumeak dira.
Izaki
hauek, emakumerik ederrenak izaten dira. Ilea luzea eta hori
kolorekoak izaten dituzte, eta ibai ertzeetan bere urrezko
orraziarekin orrazten dira. Haiek, gauez erropa garbitu eta abar
egiten zuten. Horrez gain, edertasun paregabeko izaki bizidunak
direnez, gizonen bihotza konkistatzeko gai dira.
Haren,
ahotsak eta izaerak gizonak harrapatu egiten zituzten. Lamiak ere,
Bizkaiko kostan topa ditzakegu. Neska horiek esker onekoak izaten
ziren; hala ere, pertsonak bahitzen zituzten eta zubiak, eleizak,
gazteluak… eraikitzen zituzten.
Lamiak
iltzorian zeudenean, gizaki baten laguntzaz jasotzen bazuten gehiago
bizi ahal izaten ziren. Gure inguruko tokietan ere leku ezagunetan
egoten dira, adibidez: Lamiako(Leioan), Lamiandao (Diman) edo
Lamiaran (Mundakan eta Bermeoren artean).
KONDAIRA
Uhante
hirian bizi zen Aluztiz izeneko familiak ohitura zuen etxeko suaren
ondoan elikagai ezberdinak uzteko.
Behin
pertsona guztiak lo seko zeudenean, lamiak etxe horretara joaten
ziren eta bertan jateko zeukatena jaten zuten eta korrika irteten
ziren poliki-poliki.
Hurrengo
egunean, Aluztiztarrek beren ordaina eskuratzen zuten. Egun baten
Aluztizatarrei janaria ipintzea ahaztu zitzaien, eta hortik aurrera
lamiak ez ziren etxe hartara joan.
BASAJAUN
ETA BASANDERE
Basajaunak
basoetako jaunak dira eta antzina- antzinako garaietatik basoan bizi
dira beren emakumekin, Basandere,, izenekoak.
Fisikoki
ile askoko erraldoiak dira, eta ibiltzen oso arinak eta indartsuak.
Basajaunek oso harreman ona dute artzainekin, eta garrazika abisatzen
diete ekaitz bat datorrenean .
Gainera
otsoak beraiengandik aldendu egiten dira beldur direlako. Basanderei
buruz esaten da kobazuloetan ikus ditzakegula beren urrezko
orraziarekin orrazten.
KONDAIRA
Ezterrenzubin
diotenez, herri bateko behizainek aspaldi- aspalditik ohitura zuten
gauetan, ogi puska bat uzteko Anxorenek jateko.
Gau
batean, ordea, haietatik gazteenak utzi zion ogi zatia, besteak oso
nekatuta zeudenez deskantzatzera joan ziren.
Gau
hartan, bertan, Anxok bere elikagaiak utzi zituenean, gaztea ikusi
eta aitzulora joateko esan zion. Gaztea hantxe bertan agertu eta
txekor bat emon zion eta Anxonek esan zion 101 biderrez buruan
jotzeko txekor horrekin, eta gazteak horixe egin zuen. Diotenez
denboraldi bat igarota, 101 buruko behi- taldea sortu zen.
Izaro
Estebanez
ARKEOLOGIA
Arkeologoek
iraganeko bizimodua nolakoa izan zitekeen aztertzen dute.
Gizakiak
beti izan du iragana ezagutzeko nahia, baina
XVIII. mende bukaera arte ez ziren benetazko aztarnak bilatzen hasi.
Europako jende aberatsa bidaiatzen eta antzinako gauzen bildumak
egiten hasi zen arte, hain zuzen.
Grezian
eta Erroman aztarnak errez topatzen ziren baina Ekialde ertainean,
hiri osoak zeuden lurperaturik, europarrak iraganeko objetuen bila
hasi ziren arte.
Arkeologoak
ikertzen hasi ziren literatur deskribapenak, esate baterako, hiri
galduen kokaleku bila, gero induzketak egiteko asmoz. Hainbat objetu
hondatu egin ziren, lehenbiziko ikerlari hauek ez baitzuten gaur
egungokoek duten jakintza mailarik. Baina lehen zibilizazioei buruzko
aurkikuntza adierazgarriak egin zituzten.
Brassempouy-n
(Frantzia) aurkitu zuten neskatxa baten bolizko buru txikia ezagutzen
den lehen erretraua izan daitekena. Lau zentimetroko altuera besterik
ez du, eta orain dela 24.000 urte ingurukoa da.
Henrich
Schilieman (1822-90) lehen arkeologoetariko bat izan zen. Homero
poeta grekoaren bi poema aztertu zituen: Iliada eta Odisea, eta
liburu horiei esker Troya eta Mizenas hiri galduak topatu egin dira.
Mizenasen urre kantitate handia ere aurkitu zen.
Arkeologoek
idazkeraren historia aztertzen lagundu digute, antzineko bustinezko
oholtxoak aurkituz. K.a.VII. mendean Asiriako liburutegia.
Peru
Herault
ARTIKOA
Ozeano
Artikoaren zati handiena izotzez estalitako geruza lodi eta erraldoi
batez estalita dago. Udan izotzaren zati bat urtu, eta ur-bideak
sortzen dira. Artikoan, izotzetan ezin da landarerik hazi.
Udan
Artikoaren egunak oso luzeak dira eta eguzkiak ura berotzen du.
Orduan fitoplaktona, hau da, material mikroskopikoa, oso arin
ugaltzen da eta zooplaktona miloika animalien elikagaia bihurtzen da.
Askok dira zooplaktonez elikatzen direnak: arrainak, txibiak,
hegaztiak eta bata balea ere. Morsek bibote sentikorrekin krustazeoak
eta karramarroak harrapatzen dituzte.
Harrapari
onena eta handiena orka da. Orkak fokak eta arrain handiak jaten
dituzte. Hartz zuria bere ile zuriarekin oso ondo kamuflatzen da.
Hauek izotzetan arnasa hartzeko egiten dituzten zuloetatik
azaleratzen dira.
Neguan
ozeanoa, berriz, izozten da, eta egunak oso laburrak eta luzeak
izaten dira. Fitoplaktona ezin da hazi eguzkiaren argirik gabe,
zooplaktona, berriz ozeanoaren barnera doa eta haiek batak bestea
janez elikatzen dira.
Animali
handiak hegoalderantz joaten dira. Ordea, hartz zuriak lurzoruan
zuloak egiten ditu negu hotzetatik babesteko. Hartz zuriaren emeek
gordeleku horietan erditzen dira. Udan bale asko elkartzen dira
ozeanoan. Narbalak forma biribila du eta letaginarekin borroka egiten duen bale mota da eta karramarroak eta izkiak jaten
ditu.
TUNDRA
Tundra
Artikoa inguratzen duen lurraldea da. Ia urte guztian tundra izeneko
eskualde hau hutsa eta antzua da. Udan izotza urtu egin ondoren
landare txikiak hazten dira. Karibua eta elur-oreina hegoaldera
joaten dira, elikatzeko. Lemminga, elurraren azpian igarotzen da negu
guztian. Hontza zuria Artikoko azería dela esaten da.
ANTARTIDA
Kontinente
Antartikoa oso menditsua da. Zati handiena izotz geruzabat da eta
hiru kilometroko lodiera du. Udan izotza urtu egiten eta izotz
gutxiago dago. Geroago izotza urtzen den lekuetan landareak jaio
egiten dira.
Kepa
Goikoetxea
GAINAZALEKO-URAK
Ur
azalean dago ozeanoetako bizitza aniztasun gehiena. Lurreko landarek
ez bezala, ozeanikoak ezin dira ea lurrean sustraitu eta asko
ibiltzen diren organismo zelulabakarrak dira: fitoplaktona.
Eguzkiaren argia eta uretan disolbatuta dauden elikagaiak erabiltzen
dituzte fotosíntesi prozesuaren bidez elikatzeko.
Algak
eta sakonera gutxiko uretan bizi diren belarrak, hau da, ozeanoko
landare gehienak, fitoplaktonetakoak dira.
Fitoplaktona
zooplakton derizo animali mikriskopiko txiki batzuen elikagaia da,
adibidez: karramarroak eta izkirak.
Zenbait
ozeanotan, udaberrian eta udazkenean pilatzen da plakton gehien
urtean. Animali ozeanio asko elikatzen da zooplaktonaz.
Itsas
hegaztiek ozeanoaren uren gainean planeatzen dute arrain bila.
Zenbait hegaztik azaleko arrainak berehala harrapatzen dituzte beren
moko edo hankekin, beste batzuek, adibidez pinguinoak, uraren azpian
murgiltzen dira harrapakinak hartzeko. Azaleraren azpian, atunek,
marrazoek eta beste arrain harrapari haundi batzuek arrain txikiagoak
harrapatzen dituzte.
Arrain
askok beren diseinu koloreak aldatu ahal dituzte, harrapari
haundietaz kamuflatzeko.
KORALEZKO
ARREZIFEAK
Koralezko
arrezifeak uharte bolkanikoak inguratzen dituzte eta sakonera txikia
duten ur trpikal eta edo kontinenteetako kostalde arrokatsuetan
daude. Polipo koloniek urte luzeetan zehar, arrezife izenez ezagutzen
diren koral gune itzeelak eraiki ditzakete.
Koralezko
arrezifeak animalia bizitzaz gainezka daude. Korronteetan dabiltzan
algek eta koraletan bizi diren landare mikroskopikoek zooplaktona
osatzen dute eta itsas-trikua edo arrainen elikagai bihurtzen dira.
Arrezifea
kolore distiratsuko arrainez beteta dago.
ITSAS
HONDOAK
Argia
ezin da sakonera haundietaraino iritsi. Beraz, 200 metro azpitik ez
dago ia argirik eta 1000 metrotik azpitik, berriz iluntasuna
erabatekoa da eta uraren tenperatura oso baxua.
Zenbait
animali sarraskijale azaleko uretatik erortzen diren landare hilen
eta anmali materien hondakinez elikatzen dira.
Bidean,
ordea, beste arrain batzuk itsas hondoko ur ilunetan patruilatzen
duten harraparien atzaparretan ez erortzea lortu behar dute.
Harrapakariek
hedadura haundiko eta harrapakin gutxiko ingurune batera moldatu
beharra dute, eta harrapaketa batetik hurrengora denbora luze
igarotzen da.
Arki
dezaketen edozein harrapakinekin abantaila izateko, harrapari askok
masailezur izugarriak dituzte, eta, horrez gain, beraiek baino
haundiagoak diren arrainak sartu ahal izateko zabal daitezkeen
sabelak dituzte.
Hondoetako
animali batzuk beren gorputzarekin argia egiteko gai dira.
Ander
Diaz
SORGINAK
Sorginak
naturaz egindako gauzak sortzen dituzten pertsonaiak dira. Mirariak
egiten dituzten aztiak dira, etorkizuna igarriz.
Hasieran
sorginak Euskal Herrian agertzen hasi ziren. Izan ere, batzuek haien
kontra inkisizioa jarri zuten baina beraientzat garrantzitsuena
Zugarramurdin biltzea zen. Dirudienez, sorgin horiek gauerdian eta
oilarren lehenengo kantuaren artean zuten boterea nagusiena.
KONDAIRA
Orain
dela asko Lapurdiko lurretan gertatu zitzaion Mitxeli, Motxaina
baserriko jabeari. Donibane-Lohitzunerantz zihoala gaueko
iluntasunean, bere baserritik gertu zegoenean Mitxelek bidea
jarraitzea erabaki zuen. Bertan bere aurretik kale erdian katu beltz
handi bat gurutzatu zitzaion begi txinpartatsuekin begiratuz.
Mitxel
katua beldurtzen saiatu zen, harriak jaurtiz, zorua indarrez
zapalduz... baina katua ez zen joaten.Gainera Mitxelek animaliaren
barrea entzun zuela uste zuen, pixkanaka toki horri beldurra hartzen
hasi zen. Azkenean, bidea jarraitzea erabaki zuen korrika batean alde
eginez. Hau da, ehun metro egin eta gero atzera begiratu eta han
zegoen katua berriz ere.
Berriro
ere Mitxelek korrika batean alde egin zuen gau osoan herriara heldu
arte. Hurrengo egunean herrian zegoela, elegante jantzita eta
zaurituta zegoen andre bat garrasika hasi zen Mitxelek gau hartan jo
zuela esanez. Gero udaltzainek Mitxel atxilotu zuten baina hark
gertatutakoa kontatu zienean aske utzi zuten eta bere baserrira joan
zen.
AKELARRE
Akelarrea
batzuentzat festa paganoa da eta besteentzat satanikoa. Natura,
sorgin eta aztien bilerak ziren. Dirudienez, deabruari akerbeltz
deitzen zioten.
Zaharrak,
gazteak, txiroak, aberatsak......parte hartzen zuten Akelarretan.
Hasteko egunik aproposenak astelehenak astearteak eta batez ere
ostiralak ziren. Gurutzetan, zelaietan edota kobazuloetanbiltzen
ziren. Jendea ehundaka biltzen zen edariak probatzeko....
KONDAIRA
Eguzkia
eskutu berria zen eta bertan emakume zahar bat agertu zen. Beste
edozer galdetu gabe ea prest bazegoen galdetu zion eguzkiak eta
emakumeak baietz erantzun zion. Hori eta gero gorputz osoa edare
koipetsu batekin igurtzi zuen. Eguzkiak emakumea eskutik heldu zuen
indar handiaz, tiratu eta izarrerantz eraman zuen arrastaka.
Mañariako
larre batean lurreratu ziren. Zelai horri akelarre deitzen zaio.
Ostirala zenez San Juan gaua ospatzen zen, nahiz eta udako solstizioa
izan. Pertsona kopuru handia elkartzen zen. Suaren inguruan leku
desberdinetako jendea elkartzen zen eta adin desberdinetakoak ere.
Gau laburrena zen.
Pertsonai
bat sortu zen erdi-aker, erdi-gizaki eta azala beltzarana zeukana.
Haren aurrean erabateko isiltasuna zegoen. Akerbeltzek adarrez
jositako koro bat eta adar luze bat zuen buruaren erdian. Bat-batean
burua biratuz hitzetan hasi zen. Ahots zakarra zen inoiz entzundakoa.
Konfesioa egin ondoren edariz inguratu gorputza, eta musika entzuten
hasi zen.
Egunsentia
baino lehenago bertan zeuden mutiko batzuek enbor bi hasi ziren
jotzen, binaka bi bastoi txikirekin. Txalaparta soinua zen. Kolpeak
bata bestearen atzetik zetozen, sorginduta zeudenak dantzan hasi
ziren. Amaitzeko oilar baten kantua entzun zen festari amaiera
emateko.
AMALURRA:
EGUZKI ETA ILARGI
Euskal
Herriak kristautasuna onartzeko denbora asko behar izan zuen.
Naturaren aurreko ohiturak oso erroturik zeudelako.
Lurrari
Lur edo Amalur deitzen zaio eta bi alaba ditu: Eguzki eta Ilargi;
Egunsenti eta Ilunbar ere deitzen zaie. Eguzkia "egun sortzaile"
da eta baita Amalurraren alabaren bat.
Eguzkia
sinbolo desberdinetan irudikatu da: Eguzki-lorek zorte ona
erakartzeko ere balio du. Beste aldetik ere ilargi topatzen dugu.
Eguzkia bezalaxe emea da eta Ostirala hari eskainita egoten zen.
KONDAIRA
Munduan
ezer ez zegoenean, eta lurra sortzen zegoenean, amalurrak bi alaba
izan zituen: Eguzki eta Ilargi. Bata jainkotasunaren aurpegia da eta
bestea haren begia, guri zaintzeko. Izaki bizidunak ez gara
harengandik urrundu behar. Pertsona jakintsuek esaten dute lurrikarak
berak sortzen dituela bere bizipenak direla eta; gaixotasunak
sumendiak pizten direnean, esan nahi du Amalurrak gu ohartzeko bere
haserrea erakutsi digula.
Izan
ere, gure esku dago gure etorkizuna.
Irene Diaz
KRISTAUTASUNA
Kristauek
jainko batean sinesten dute, Jesukristo lurrera bidali zuen jainko
horretan. Kristo ”ingurtza” esan nahi du grekoz. Kristauen liburu
santua Biblia da eta bi zati ditu: Itun Zaharra eta Itun Berria.
Jesusen
garaian, Judea erromatar inperioaren zati bat zen, duela 2000 urte
inguru bertan jaio zen. Jesusek maitasunari eta barkamenari buruz
irakatsi zuen. Jarraitzaile asko izan ez ezik Jesusek etsaiak ere
egin zituen apaiz juduen artean.
Mendeetan
zehar, misiolariak mundu osotik bidaiatu zuten jendea kristautak
bihurtzeko. Gaur egun 2000 milioi kristau baino gehiago daude munduan
zehar.
Kristau
batzuek bi sakramentu dituzte:eukaristia eta bataioa. Beste batzuek
zazpi sakramentu dituzte: bataioa, sendotza, eukaristia, aitortza,
gaixoen oliadura, ordenazioa eta ezkontza.
ISLAMA
Islam
hitzak “Jainkoaren nahiaren men egitea” esan nahi du arabieraz.
Islamaren jarraitzaileak “musulman” izenez ezagutzen dira.
Musulmanek jainko bakar batean sinesten dute, Ala. Beraien liburu
sakratuak “Koran” du izena.
Islamaren
sortzailea Mahoma profeta izan zen. Mahoma, La Mekan (Arabia Saudi)
jaio zen k.o. 570 urtean. Hira mendira joaterakoan Gabriel aingerua
atera zitzaion eta esan zion Ala zela jainko bakarra eta bera zela
bere profeta. Orduan, Yabrit-era (Oraingo Medina) “Profetaren
hirira” joan zen k.o. 622. urtean.
Gaur
egun, 1500 milioi musulman baino gehiago daude munduan. Islamaren
etxe sakratuak Meskitak dira eta buruzagi erlijiosoa Iman izenez
ezagutzen zaio.
JUDAISMOA
Juduen
erlijioa da judaismoa. Zerua eta lurra egin zuen jainkoan sinesten
dute. Juduen liburu sakratua Biblia Hebrearra da. Tradizioz, ez dute
zapatuetan,”sabbathean”, lan egiten. Sabbath hebrearrez sabat
hitzetik dator eta “atseden” esan nahi du. Juduen etxe sakratuei
Sinagoga deitzen zaie eta Errabinoa da buruzagia. Munduan 18 milioi
judu daude, gehienak Israel-en bizi dira.
SIJISMOA
Sij
gehienak Punjab-en (India) bizi dira. Lehen gurua edo sijismoaren
sotzailea Guru Nanak izan zen, hindu izanez jaioa. Sij-en sinesten
dute.
Sij-en
etxe sakratua Gurdwaran du izena eta sij guztiak bost K izan behar
dituzte: Kesha (ile zatia), Kanga (orrazia), Kachera (galtza motzak),
Kara (putsera) eta Kirpan (ezpata) dira. Munduan 25 milioi sij
daude.
HINDUISMOA
Hinduismoa
munduko erlijio zaharrenetariko bat da, Indian sortu zen orain dela
4000 urte. Hinduek Dharma izeneko doktrina multzo baten sinesten
dute. Mundu honetako pertsonen ekintzek hurrengo bizitzako helmuga
zehazten dute.
Hinduismoan
ez dago sortzailerik baina bai hiru jainko nagusi: Brahma Sortzailea,
Vishnu Kontsebadorea eta Shiva Suntsitzailea.
Hinduentzat,
Ganges ibaia sakratua da. Indiako iparraldea eta Bangladesh
zeharkatzen duen ibaia da.
Benares,
Indiako hiririk zaharreenetarikoa da eta hiri sakratua da. Horregatik
milioika hindu joaten dira urtero Benares-era.
800
milioi hindu daude munduan.
BUDISMOA
Budistek
ez dute jainkorik gurtzen, printze indiar bat baizik, Siddhartha
Guatamarenak, Buda (k.a. 563- k.a. 483) izan zen sortzailea. Bere
etxetik ihes egin zuen eta sei urte igaro zituen ikasten eta gizon
santuekin hitz egiten. Budak, zoriontsuago eta hobeto bizitzeko
irakasten eman zuen bere bizitza.
Hasieran
ez zegoen Budaren estatuarik baina, hinduek bere jainkoen estatuak
zituztenez, budistek Budarenak egin zituzten.
Budisten
etxe sakratuak Pagoda dute izena eta liburu sakratua Moja da, Buda
hil ondoren 300 urtera idatzi ziren esaldiak baude bertan.
Mundu
osoan gutxi-gorabehera 500 milioi budista daude.
Julen
Diaz
URTZIA
Urtzia zeruko eta zeruetako jainkoa dugu. Bera ekaitzak, tximistak, uholdeak eta haizete bortitzak kontrolatzeko
gai da bere botere ikaragarriarekin.
Ostegunak “Ortziaren eguna” esan nahi du, gainera Marik bakarrik eutsi ahal du bere haserrea.
KONDAIRA
Bastidako agure batzuk diotenez, Ortzia
zeruaren jainkoa zen eurentzat baina tximistena, trumoiena, aurorena eta
ostadarrarena ere bazen.
Batzuetan udaberrian jendea kalera irtetzen
zen eta euria hasten zen. Jendeak uste zuen euri hori onuragarria zela
eurentzat eta animalientzat.
Ortziak bere gorputza bi ibairen artean
luzatzen zuen ura edaten zuen hodeietara eramateko. Momentu horretan
ostadarra bihurtzen zela esan dezakegu. Esaten dute sexuz aldatu nahi duena
bere zubiaren azpitik pasatu behar duela.
MIKELATS ETA ATARRABI
Batzuk ez dakite nor da euren aita baina badakite nor den ama Mari. Batzuk Maju esaten dute dela euren aita beste batzuek
Sugaar, baita deabrua baina ere Jaun Zuria.
Bi anaia hauek kontrakoa adierazten dute: batek ongia
bestea gaizkia; batek gaua bestea eguna...
KONDAIRA
Batzuk diote Mikelatsek eta Atarrabik
ikasketak deabruarekin egiten zutela. Batzuek deabruaren haitzuloa Araban kokatzen zela diote.
Ikasketak amaitu ondoren bat deabruarekin bat geratu behar
zen. Atarrabi esklabo geratu zen bere anaiari laguntzeko. Baina azkarra zen eta
aukera eman zion kobatik irtetzeko. Saiatu egin zen baina deabrua konturatu
egin zen. Itzala barruan zegoen oraindino eta Atarrabiri itzala lapurtu zion.
Urteak joan eta urteak etorri, Atarrabi
zahartu egin zen eta itzal barik hiltzeari beldur zion. Kristauek diotenez
itzala ez duten pertsonak ezin dira zerura joan. Bat-batean pentsatu zuten
Atarrabi hil behar zela.
Pentsatu eta egin hurrengo egunean bete zuten eta, hil ondoren, harri
batean utzi zuten gorpua. Kristauak itxaroten zeuden ea uso batek gorpua altzatzen zuen.
Aitzol Torre